Kategoria: Yasmine Khris

Posted on

Euskaldun baten konfesioa

Yasmine Khris Maansri

Aurrekoan, manikeismoa landu genuen klasean. Mise en abyme batean bezala, horrek nire lizeoko klaseetara eraman ninduen, guk manikeismoa zer den ikasten genuelarik. Alde filosofikoa aparte utzita, oroitzen naiz manikeismoa jarrera bezala irakatsi zigula irakasleak. Txuria eta beltza. Lezioak gero balio zigun Bic bolalumarekin eskuetan yin eta yang sinboloa marrazteko. Gero Star Warsen alde argia eta alde iluna. Gero Ekialdeko eta Mendebaldeko Alemaniak. Gero Voltaireren Kandido. Eta geroago, Iran eta Estatu Batuak.

Horixe zen irakasleak transmititu nahi ziguna. Hau da, ona eta txarra ―gehiagotan, onak eta txarrak―. Konnotazio politikoekin, askotan; beste batzuetan irakasleak ulertarazi nahi ziguna zen manikeismo neutroa existitzen zela, eta guk, institutuko gure nerabe errebeldian, erantzuten genuen: “kazetaritzak ezin du epela izan, ezin du neutroa izan!”. Horrekiko adibide bat bururatu zait, diziplina guzietan deklina daitekeena: dakiena eta ez dakiena. Bitartekorik ez baitu onartzen, esanahiaren arabera.

Polarizazio honen harira, beste adibide bat etorri zitzaidan burura berehala: hizkuntzena, euskararena, nola ez. Murgiltzen garen igerilekua da hizkuntzaren polarizazioa, guztiok bizi(tzen) duguna. Ez da batere berria, ezta ezohikoa ere. Lagunek badakite baina familiak ez; edo aldrebes. Bikotekideak bai baina lankideek ez. Etxean bai, kuadrillarekin ia inoiz ez. Denok etxekoa dugu diglosiaren egoera, Euskal Herria ez baita gehiagorik burbuila bat, badirudien arren (kasu, ez naiz ez historialari, ez soziologo, ezta hemen jaioa, baina hemen bizitako urteek oso argi utzi didate).

Kontua da manikeismoaren muinak ez duela grisik onartzen, eta bi muturren artean ezin da aske oszilatu. “Erabaki zure aldea, kamarada” zioten. Beraz, zure iparrorratza ipar eta hegoen artean dago dantzan. Batzuetan erritmo frenetikoan doa orratza, Whatsappeko mezu batetik (gaztelaniaz) bestera (euskaraz), adibidez. Beste batzuetan mantsoago, asteburua pasatzen duzunean hizkuntza bakar bat erabiliz, astelehenaren estres linguistikoa berriz agurtu arte.

Lur honetako nire egonaldiak beste gauza bat ere argi utzi dit: zenbat eta parametro gehiago pilatu, orduan eta polo gehiagoren artean dardaratzen da orratza.

Hona dator nire konfesioa: oraindaino (Euskal Herrian bizi naizenetik), nire iparra euskara izan da. Euskaldun berri/zaharraren manikeismoan sartu gabe, euskalduntzat jotzen dut neure burua, eta hori nahikoa izan da buru-belarri hizkuntzaren irakaskuntzan urperatzeko, baina batez ere hondoan igeri egiteko. Duela gutxi, baina, lana dela eta, parametro gehiago sartu ziren nire egunerokoan eta orratza mugitzen hasi zitzaidan, puntu kardinal guziak ukituz: mendebalderantz hasi da kulunkatzen (= ingelesez) eta ekialderantz ere bai (= frantsesez). Noizean behin hegoalderantz gutxika. Ados, “denoi gertatzen zaigu” esanen duzue. Eta nik: “bai, baina zer gertatzen da iparrorratz bat nola irakurtzen den ez badakit?”. Galderak berak zorabiatzen nau.

Orain dela gutxi, gomenduriko liburu baten euskarazko itzulpena hasi nintzen irakurtzen, eta ai!, zenbat traba, zenbat eten, zenbat “zer esan nahi zuen hitz honek?”, zenbat “uf, ez dut ulertzen hau”, zenbat “liburua utziko dut”. Bitartean, beste hizkuntzetako dozenaka liburu gehitu ditut nire Goodreads zerrendan. Eta momentu horretan, preseski, etorri zen: errudun sentimendua. Ez denez inoiz bakarrik etortzen, beti ongi lagunduta egiten du bisita: sorgin gurpilarekin batera.

Haien aurkezpena horrelaxe izan zen:

―Kaixo, ni errudun sentimendua naiz: ez baduzu ahaleginik egiten (eta ez baduzu arrakastarik), deserosotasun eta porrot sentipenak izanen dituzu.

―Kaixo! Ni sorgin gurpila naiz: besterik ez, errudun sentimenduarekin bazaude, ba, gomendatuko dizut akaso hoberena dela esfortzurik ez egitea. Horrela, errudun lagunak bisita gehiago eginen dizu.

Bada esaera bat, itzultzaileok askotan entzun duguna: hizkuntzak landareak bezalakoak dira; ureztatzen ez badira, hil egiten dira. Ez naiz hain lorezain txarra, baina negua luzatu da eta landaretza izoztu dit.

Hau ez da mezu bat botila batean, baina orientatzen ikastea gustatuko litzaidake, betiere nire mapa osatzen duten poloak erabiliz, eta batez ere iparra galdu gabe.

Posted on

Irakurtzea eta norberarena egitea

Yasmine Khris Maansri

2013an, itzulpengintza ikasketak hasi nituelarik, nire helburua munduko hizkuntza guziak jakitea zen, eta irakasleek esaten ziguten hizkuntza gutxi jakitea baina ongi menperatzea nahikoa zela.

2016an, interpretazio masterra hasi nuen, Bruselan. Gizakiek elkar uler dezaten eman nuen izena, eta irakasle batek esaten zigun ez zela nahikoa hizkuntza bat ematea; jaso behar zen ere bai.

2019an, euskara ikasten hasi nintzen, Iruñean euskaldunen artean toki bat aurkitzeko, eta bi hizkuntzen artean ibiltzen ikasi nuen; itzultzen, alegia.

Zertarako ikasi nuen? Zertarako ikasten ari naiz? Itzulpengintza nirea egiteko zen/da, eta ulertzeko jadanik nirea ez zena/dena.

Azkenaldian, asko interesatu zaizkit literatura-itzulpenak. Edizio elebidunak eskuratu izan ditut, eta, ahal zenean, bi ale: originala eta itzulpena, eta zazpi diferentzien jolasean aritzen nintzen. Brasilgo Ática argitaletxeak Carolina Maria de Jesusen Quarto de despejo egunkaria publikatu zuen idazlearen idazki propioekin (hau da, akatsekin), eta hasierako oharrak diplomatikoki jakinarazten du: «Argitalpen honek zorrotz errespetatzen du egilearen hizkuntza, askotan gramatikaren kontrakoa, bereziki grafia eta hitzen azentuazioa, eta, hala, modu errealistan itzultzen du bere mundua hautemateko eta adierazteko modu herrikoia». Gaztelaniazko itzulpenetan, testua «zuzendu» egin da. Sally Rooneyk duela gutxi ateratako Intermezzo best-sellerrean, jatorrizko testuak DILF hitza [Dad I’d Like to Fuck, ingelesez, TXEMA gisa laburbilduko litzatekeena euskaraz: Txortan Egiteko Moduko Aita, demagun] letra larritan jartzen du. Gauza bera gertatzen da frantsesezko itzulpenean, baina gaztelaniazkoan ez. Eider Beobidek itzulitako Rifqa poema-bilduma elebidunean, arabierazko ٱللَّٰهُ كَبِير esaldiak [Jainkoa nagusia da, euskaraz] ez du doinurik galtzen «allahu akbar» gisan geldituz.

Duela gutxi irakurritako tuit batek honela zioen: «Zure idazle gogokoena ezin da izan zurea ez den hizkuntza batean idazten duen idazle bat». Hizkuntza nirea ez denean, hor azaltzen da itzultzailearen papera, halabeharrez. Itzulpengintza ez dela «sortzailea» kritika ohikoena da, Mendebaldean errepikatu izan dena milaka urteko mespretxua justifikatzeko. Montesquieuren Persiar gutunak obran, geometra baten eta itzultzaile baten arteko elkarrizketak aski ongi ilustratzen du:

—Duela hogei urte hartu nuen itzulpenak egiteko ardura.
—Hara! Jauna, dio geometrak, hogei urte dira zuk ez duzula pentsatzen? Besteengatik hitz egiten duzu eta zuregatik pentsatzen dute?

128. gutuna

Itzulpena, funtsean, interpretazio bat da –eta hori da nire interpretazioa–. Aipatu izan da jadanik alde batera utzi behar direla kultura-ñabardurei buruzko puntuak (oso baliagarriak), zehatz itzuli ezin diren kontzeptuak, zentzua izateko aldatu beharko liratekeen erreferentziak eta txisteak eta abar. Itzulpen bakoitza berrinterpretazio bat ere bada. Norbaitekin WhatsApp asko trukatu badituzu, litekeena da irakurtzen edo esaten duzun zerbait beste era batera interpretatzen den une bat bizi izana. Adibide bat: adierazpen soil bat axolagabe edo bihozgabetzat jotzen da, asmo hori hor egon gabe («hitz egin behar dugu» pantailan agertzen denean eta horren osteko krisi txikia).

Irakurle gisa, denok ditugu istorio beraren interpretazio ezberdinak. Testu bat itzultzerakoan, itzultzaileak bere interpretazioari dagozkion erabakiak hartu behar ditu. Horrek, era berean, eragina izan dezake jatorrizko lana inoiz irakurri ez duen irakurle talde berriaren interpretazioetan. Ez dut nahitaez gauza txar edo ontzat jotzen, baina horrek esan nahi du istorioaren jatorrizko asmoak galdu egiten direla (zentzu honetan, «egilearen heriotzaren» kontzeptua mahaigaineratzen dugu).

Nire ikasle batek Annie Ernaux irakurtzea erabaki duela esan zidan aurreko astean. Frantsesezko klasera doanez, frantsesez irakurriko du, jakina. Poztu ondoren, haren larruan jarri nintzen: «Nobel sariduna den idazle bat irakurtzea haren hizkuntza propioan; hau luxua». Eta hasi zitzaidan: «Erdizka ulertzen dut. Hiztegiari so egin behar diot etengabe». Esaldiaren bukaera «bestela ez dut disfrutatuko» izan zitekeela pentsatu dut; baina aldi berean kontrakoa irudikatu dut: nola gozatu hainbeste ez bada jatorrizko bertsioan?

Berriz, nire buruari galdetu diot: beraz, galtzen edo irabazten ari da irakurketa honekin? Disfrutatzen al da, hizkuntzaren menpekotasuna alde batera utzita, beste unibertso baten kodeak guztiz deszifratu gabe (frantsesez, alegia)? Edo disfrutatuko du nik gozatu nuen bezainbeste liburuaren interpretazio batekin bada ere (gaztelaniaz)? Eztabaida ez da berria, eta hemen ez dut zalantzan jartzen itzultzailearen funtzioa, inolaz ere ez; ezta kaxoitik aterako traduttore-traditore klixea ere. Burura etorri zait iazko udan zendu zen Milan Kundera idazle txekoslovakiarrak bere itzultzaileekin izandako eskandaluen istorioa (bere liburuetako batzuek bost itzulpen-bertsio behar izan dituzte). Frantsesez idatzitako bere lau eleberriak ez dira txekierara itzultzen, egileak berak arduratu nahi baitu horretaz. Itzultzaileen amesgaiztoa da Kundera.

«Itzulpena» irakurketa-ekintzarik intimoenari ematen diogun izena da. Irakurketa oro itzuli egiten da, unibertsoaren ikuspegi formaletik hura sentitzeko edo hautemateko modu berezi batera igaroz, testu-munduaren irudikapen batetik (letra idatzietan) beste batera (letra ikusi eta entzunetan). Bada, momentuz, nire ikasleak irakurriko du ahal duena –eta hizkuntza batean edo bestean, bere moduan ulertuko du–; ni nire kapital linguistikoa handitzen saiatuko naiz –munduko hizkuntza guziak ikasteko beharrik gabe–, eta itzultzaileek segituko dute dakitena egiten: mundua interpretatu denok hobeki irakurtzeko.