Kategoria: Koro Garmendia

Koro Garmendia Iartza

Gogoan dut behinola, duela zenbait urte, artikulu polit bat irakurri nuela aldizkari batean. Hizkuntzak jakiteak itzultzaileari aitortzen dion boterearekin eta askatasunarekin lotua. Eta, era berean, egoera aintzat hartuta, itzulpen fin-fina edota zertxobait moldatua egitearen zilegitasunarekin.

Artikulu haren idazleari, aspaldi eta halabeharrez, itzultzaile-lanak egitea egokitu zitzaion. Gerra-urteak ziren. Hainbat hizkuntza zekizkienez, kontrako bandoaren mezuak itzultzen aritzen zen. Behin batean, mutil gazte bat hurreratu zitzaion, gutun bat eskuetan zuela. Ez edonolakoa: maitasun-gutuna zen, neska-lagunak idatzia. Mutilak menderatzen ez zuen hizkuntzan. Bertan izkiriatutako hitzak ezin ulertu, eta idazlearengana jo zuen gazteak, maiteak zuzendu zizkion esaldiak entzuteko irrikaz. Hartu zuen, bada, idazleak eskuetan eskuizkribua, eta isilean irakurtzen hasi zen. Baina, oh! Maitasunezkoa ez! Agur-gutuna zen hura! Polita izan zela haien artekoa, mutil aparta zela, baina beste bat ezagutu zuela… Idazlea, ondoan zuen gaztearen urduritasunarekin eta ezinegonarekin hunkituta, zer egin ez zekiela gelditu zen. Nola eman mutilari halako berri iluna? Gerrarekin nahikoa zorigaizto ez, eta gainera halako albisteak iritsi behar! Mutil gaixoa! Zergatik kolpatu haren bihotza? Zalantzak piztu zitzaizkion idazleari… Gutunak egiaz zioena adierazi, ala kontrako mezua helarazi? Mutilaren nahigabea eragin, ala maitearen lausenguaz poztu? Buruak bide bat hartzeko esaten zion, eta bihotzak beste bat aholkatzen.

Errukituta, gaztea ez nahigabetzearen aldeko hautua egin zuen. Alderantzikatu egingo zuen gutunaren mezua. Bi hizkuntzak menderatzearen botereaz baliatuz, muzin egin zion egia krudelaren mezulari izateari. Traduttore traditore. Baina fede onekoa.

Idazlearen irudimenak sorturiko azken esaldia bukatzearekin bat, malkotan hasi zen mutila. Triste. Pozik. Maiteminduta. Gutuna eskuetan hartu, eta eskerrak eman zizkion itzultzaileari. Noiz arte iraungo ote zuen gaztearen gezurrezko hitz gozo haien ametsak? Bada, segur aski, berriz ere esaldi polit horiek entzuteko grinak bultzatuta, beste itzultzaile batengana jo arte… Tamalez, ez dakigu bigarren horrek zer bide hautatu zuen…

Koro Garmendia Iartza

Aurreko batean, film klasiko batek gogoetarako bidea zabaldu zidan. Nola emango nuke izenburua euskaraz? Atzerrikoa zen filma, aspaldikoa, eta zerikusirik ez dute jatorrizko hizkuntzan eman zioten izenburuak eta gaztelaniara itzulitakoan esleitu ziotenak. Itxura batean eragozpen handirik gabeko egitekoa denak buruhausteak sor diezazkioke izenburua euskaratzeko beharrean denari. Zer hobetsi? Jatorrizko hizkuntzan duen moldea ala inguru honetako herritarrei ezagun egingo zaien ordaina?

Irizpide nagusi gisa, jatorrizko izenburua euskaratzea hobesten da, baina auzo-erdaretan jarri diotenari begirik kendu gabe. Batzuetan, erraza izaten da bidea, inolako arazorik gabea; dela filmak ele bietan izen berbera hartu duelako (Pulp Fiction, Quentin Tarantino, 1994), dela jatorrizkoa eta itzulpena noranzko berdinekoak direlako (The Piano / El piano, Jane Campion, 1993).

Izenburuen arteko jauziak dira buruhausteen iturri. Duela urte batzuetako artelanen kasuan, gehienbat. Adibidez, klasikoetan klasikoa den John Ford-en The Searchers filmak Centauros del desierto izena du gaztelaniazko bertsioan. Ez hori bakarrik: Argentinan, Txilen, Mexikon eta Perun, Más corazón que odio izendatu zuten. Beste bat: Some Like It Hot (Billy Wilder, 1959). Zinemazale porrokatuak asmatuko du zein pelikulaz ari naizen, baina hainbesterainokoa ez denak jakingo al du horixe zuela izenburu Con faldas y a lo loco filmak? Hego Amerikan, berriz, Una Eva y dos Adanes.

Itzultzen erraza zirudien Rosemary’s Baby (Roman Polanski, 1968) izenburuak, baina, arrazoiren batengatik, eta seguruenik ikusleak zinema-aretoetara erakartzeko xedearekin, oso bestelako bidea hartu zuen gaztelaniaz izendatzeko orduan: La semilla del diablo. Ea beste honekin asmatzen duzuen: Avanti! (Billy Wilder, 1972). Bai? Ezaguna egiten? Ezetz? Ea, bada… Jack Lemmon… Oraindik ere ez? Egin dezagun proba gaztelaniazko izenburuarekin: ¿Qué ocurrió entre mi padre y tu madre? Eta ehun mila aldiz programatu duten beste honekin: The Sound of Music (Robert Wise, 1965). Asmatu duzu, bai: Sonrisas y lágrimas. Euskaraz izendatzeko orduan, nola jarriko zenukete? Musikaren soinua? Irribarreak eta malkoak? Ez batera eta ez bestera?

Berriagoetan ere, badugu gogoetara bederen bidera gaitzakeen adibiderik. Jungla de cristal (Die Hard, John McTiernan, 1988). Gogoratuko duzue filma: Bruce Willis kementsua kristalezko eraikin luze batean, Alan Rickman maltzurraren eta kuadrillaren aurka… Aipatu ditudan bi izenburuak, berez, ez dira baliokide, baina ez zen hain okerra gaztelaniazko izenburua, egia baita kristalezko eraikina arriskuz eta basapiztiaz betea zegoela… Itzultzailearen zoritxarrerako, pelikula horren ostean, Die Hard 2 etorri zen, eta gero beste bat, eta laugarrena ere bai… Eta kristalarekin zerikusirik ez! Baina, gaztelaniaz, eutsi egin behar aurreneko izenburu hari! Zer erremedio!

Eta beste bitxikeria bat: behin izenburua jarrita, aldatzerik ez dago. Eta dagoenarekin moldatu behar. Adibidez, Cliffhanger (Renny Harlin, 1993) filmari Máximo riesgo izenburua jarri zioten ‒euskaraz, Arrisku bizian‒, eta handik hiru urtera, Maximum Risk (Ringo Lam, 1996) izenekoa atera zuten. Nola izendatu, orduan, bigarren hori? Egokiena Máximo riesgo zen arren, horrela izendatzerik ez zutenez, ahalik eta gutxien urrunduko zen hautua egin behar izan zuten. Emaitza: Al límite del riesgo.