Kategoria: Igone Zabala

Igone Zabala Unzalu

Aspaldian darabilt buruan hitz elkartuen idazkerari buruz zerbait idazteko asmoa eta Alfontso Mujikaren azken Alferrikako bikoiztasunak artikuluak pentsarazi dit oraingo hau une egokia izan litekeela. Hitz-elkarketa euskaraz oso erabide aberatsa eta emankorra delarik, edozein testutan egingo dugu topo hitz elkartuekin. Batzuek garrantzi handia emango diote hitz horien idazkerari eta, beste batzuek, aldiz, gutxietsi egingo dute kontua, ortotipografia kontu azalekoa dela argudiatuta edo. Euskara estandarrerako erreferentziazko araua eman zuen Euskaltzaindiak aspaldian (25. araua: Hitz elkartuen osaera eta idazkera) eta arau horretan zehaztu zuen nola idatzi hitz elkartu mota nagusiak eta «eratorpena > hitz-elkarketa > sintaxia» continuumeko beste zenbait elementu ere. Arauaren atal gehienetan idazkera bakarra finkatu zuen Euskaltzaindiak, bi ataletan izan ezik: batetik, Alfontso Mujikak bere artikuluan aipatutako –a itsatsien galerari dagokion atalean eta, bestetik, eguzki-lore eta sintetiko deritzen izen elkartuen idazkerari dagokionean. Bi atal horietan Euskaltzaindiaren araua ‘malgua’ dela esan dezakegu, aukera bat baino gehiago uzten baitie erabiltzaileei, eta arau malguek, erabiltzaileei ondo helarazten bazaizkie behintzat, garapen funtzionalerako tartea uzten dute.

Pragako Eskolako hizkuntzalari funtzionalisten gogoeta bati egiten dio erreferentzia, hain zuen ere, Haugen-ek[1], hizkuntzen estandarizazioaz ari denean. Funtzionalisten aldarrikapena da estandarrak aldi berean ‘egonkorrak’ eta ‘malguak’ izan behar direla, eta Haugen-ek honela lotzen du funtzionalisten ideia estandarizazio-prozesuekin:

«How stable and how flexible? In my model above, it is built into the tension between codification, which aims at stability, and elaboration, which requires flexibility.»

Euskaltzaindiaren 25. arauak badu zerbait egonkorretik eta zerbait malgutik. Izan ere, arau horretara heldu aurretik inkestak egin ziren hainbat diskurtso-komunitatetako erabiltzaileen artean, eta inkesta horien emaitzak kontuan hartu ziren araua finkatzeko orduan. Egindako inkestek agerian utzi zuten zenbait hitz elkarturen idazkeran batasuna oso nabarmena zela baina, beste zenbaiten idazkera, aldiz, estuki lotuta zegoela diskurtso-komunitate desberdinetako kideek erabiltzen dituzten erregistroekin. Jakina da oro har zientzialariek beti aldarrikatu dutela marratxoaren erabilera, hainbat segidaren desanbiguaziorako oso lagungarria baita. Bestalde, jakina da literaturaren eta kazetaritzaren munduan marra saihesteko joera nagusi dela. Ildo honetatik, Euskaltzaindiaren arauak lagundu du nahiko finkatuta zeuden idazkerak egonkortzen, adibidez, aposizioena edo koordinazio-elkarteena. Arauaren atal malguek ere lagundu behar zuten, nire iritziz, erregistro desberdinetako ohiturak eta estilo-arauak egonkortzen, baina iruditzen zait helburu hori ez dela guztiz lortu, agian arauaren transmisioa guztiz egokia ez delako izan, edota agian araua aplikatu behar zutenek (edo aplikatu behar zuten batzuek behintzat) ez diotelako erreparatu estandarraren kodifikazioaren eta lantze funtzionalaren arteko harreman estuari.

Hizkuntzaren erabilera orokorretan baliatzen den hiztegian ez dago okertzeko tarte handirik. Izan ere, modu batera zein bestera idatzita, arazorik gabe ulertuko ditugu telefono(-)zenbaki edo autobus(-)geltoki izen elkartuak. Erabilera apur bat espezializatuagoetan murgiltzen garenean, aldiz, jakina da eguzki-lore motako eta sintetikoen ataleko hainbat hitz elkartu anbiguoak izan daitezkeela, [izena + adjektiboa] egiturako izen-sintagmen forma bera baitute. Horren adibide ezagunak dira ondoko hauek:

landare parasito vs landare-parasito
tenperatura konstante vs tenperatura-konstante
molekula hartzaile vs molekula-hartzaile
gramatika zuzentzaile vs gramatika-zuzentzaile

Lau segida horiek erraz asko ager daitezke testu berean edo, alor bereko testuetan behintzat, eta garbi dago marratxoak laguntzen digula desanbiguazioa egiten. Beste kasu batzuetan, aldiz, konbinazio bakarra erabiltzen da, adibidez, gantz-azido edo buztin-mineral. Nolanahi ere, hitzaren esanahia menderatzen duenarentzat segida horiek anbiguoak ez badira ere, marratxoa oso lagungarria da hitzaren atzean dagoen kontzeptua ikasi behar dutenentzat. Norbaitek esan lezake, orduan, marratxoaren erabilera kontzeptuetara heltzeko beharrezkoak diren kasuetara mugatu beharko litzatekeela. Sistemaren egonkortasuna, ordea, ezinbestekoa da hiztunei komunikazioan laguntzeko. Testu mota jakin batzuk erabiltzen dituen diskurtso-komunitateak mendekotasunezko izen elkartuetan marratxoa erabiltzen duela jakiteak bermea emango digu landare parasito edo gramatika zuzentzaile segiden interpretaziora lehendabiziko irakurraldian eta ziurtasunez heltzeko. Berme hori gabe, zalantza izango dugu gramatika zuzentzaile erabili duenak zuzentasunari buruzko arauak ematen dituen gramatika batez ari den ala testuen gramatika zuzentzen laguntzen duen tresna batez ari den.

Nire argudio-ildotik erraz asko ondoriozta daitekeenez, ez nago ados zenbaitek Euskaltzaindiaren arauaz egiten duten interpretazioarekin, alegia, ez dut uste arauak uzten duen askatasuna edozein komunikazio-testuingurutan askatasun indibidualtzat har daitekeenik. Zientzia-testuetan, eta agian oro har testu akademikoetan esango nuke nik, testu horiek erabiltzen dituzten diskurtso-komunitateen estilo-arauak errespetatu behar ditugu, dagozkien erregistroetarako egokiak diren testuak idatziko baditugu behintzat. Bestalde, diskurtso-komunitate espezializatu horietan integratzeko helburua duten euskaldunei lagundu behar diegu hitz elkartuen idazkera-arauez jabetzen, adituen komunitateetako kide izango direnean testu egokiak sortzeko gauza izan daitezen.

Areago, gogoeta hau testuetan erabiltzen den hiztegia kodifikatzeko eginkizuna duten hiztegietara ere zabalduko nuke. Euskaltzaindiaren 25. arau malguak zientzialarien estilo-aukerak egonkortzeko bidea ireki izanagatik ere, Hiztegi Batuak erregistro horiekin lot ditzakegun sarreretan arauak onartzen dituen bi aukerak eskaintzeak ez du laguntzen zenbait hamarkadatan egon den batasuna egonkortzen. Ekar ditzagun hona espezializatutzat har ditzakegun Hiztegi Batuko zenbait sarrera esan nahi duguna hobeto ulertzeko:

atomo-zenbaki edo atomo zenbaki Kim.
argi-urte edo argi urte (luzera-neurria)

Ez dut uste era horretako sarreren kodifikazioak erregistro espezializatuetan finkatutako idazkera egonkortzen laguntzen duenik. Zehazki hiztegira bagoaz, kontua are larriagoa da, erregistro espezializatuetako erabilera nagusia kontuan hartu gabe, marrarik gabeko aukera baino ez baitu eskaintzen hiztegi horrek: atomo zenbaki eta argi urte hurrenez hurren. Antzeko beste sarrera askotan berdin jokatzen du Zehazki hiztegiak: eguzki zelula, eguzki energia, landare zelula, zelula mintz… Elhuyar gaztelania-euskara hiztegian, aldiz, marradun aukerak baino ez dira eskaintzen: atomo-zenbaki, argi-urte, eguzki-zelula, eguzki-energia, animalia-zelula, zelula-mintz. Egokiago deritzot azken hiztegi horren jokaerari artikulu honetan eman ditudan arrazoiengatik. Besterik da bi hiztegiok eskaintzen dituzten mintz zelular eta zenbaki atomiko bezalakoen kontua. Baina erlazio-adjektiboen gaia beste baterako utziko dugu.

Bukatzeko, ezin dut aipatu gabe utzi marra erabiltzeko ohitura ez duten zenbaitek giza daramaten izen elkartuetan marra jartzeko duten ohitura (giza-eskubideak). Euskaltzaindiaren arauak zehazten du horrelakoetan ez dela marrarik erabili behar (giza eskubideak) eta ez dago tartean zehaztasun konturik, inoiz ez baitira anbiguoak. Izan ere, lehen osagaian edozein aldaketa gertatzen denean, inolako zalantzarik gabe dakigu elementu hori hitz elkartu baten parte dela.

Igone Zabala Unzalu

Nik ere hasiko dut, Jesus Maria Agirrek berea bezala, apirileko artikulu hau Egungo Testuen Corpusa (ETC) baliabide berriari erreferentzia eginez: ezinezkoa zait ezikusia egitea urte honen hasieran euskal corpusgintzak eman digun uzta oparoari.

Corpusek erabilera ugari izan ditzakete. Diseinatu direnean ezin aurreikus zitezkeen erabilerak ere izan ditzakete baina, nolanahi ere, xede jakin batzuetarako diseinatu behar dira corpusak, xede horiek baldintzatuko baitute neurri handian diseinua bera. Hizkuntzalaritza-ikerketak dira corpusgintzaren xede funtsezkoenetakoak: aztertu nahi diren hizkuntza-gertakarien ebidentzia enpirikoa eskuratzeko sortzen dira funtsean corpusak. Corpusean biltzen diren testuek karakterizatu nahi diren hizkuntza-gertakariak gauzatzen diren hizkuntza edo hizkuntza-aldaera ahal den eta hobekien islatu behar dute. Hortaz, adierazgarritasuna da corpusen ezaugarri garrantzitsuenetako bat. Corpus Hizkuntzalaritzaren alorreko ikertzaile aipatuenetakoa den John Sinclair-en hitzak ekarriko ditut hona ingelesez: mezua ez nuke horren zehatz adieraziko euskaratuz gero eta, gainera, zalantza-izpirik ez daukat foro honetako edozeinek nik baino egokiago emango lituzkeela hitzok euskaraz:

A corpus is a remarkable thing, not so much because it is a collection of language text, but because of the properties that it acquires if it is well-designed and carefully-constructed.

The guiding principles that relate corpus and text are concepts that are not strictly definable, but rely heavily on the good sense and clear thinking of the people involved, and feedback from a consensus of users. However unsteady is the notion of representativeness, it is an unavoidable one in corpus design, and others such as sample and balance need to be faced as well. It is probably time for linguists to be less squeamish about matters which most scientists take completely for granted.

Corpusek ezezagunak diren hizkuntzaren gertakariak edota ezaugarriak aurkitzeko balio dute, eta ebidentzia enpirikoa eskaini behar digute hizkuntzari buruz egiten ditugun hipotesiak egiaztatzeko edo gezurtatzeko. Nolanahi ere, erabiltzaileek corpusetik erauzten dituzten datuak egokiro interpretatu ahal izateko, ezinbestekoa da corpusa eraikitzeko oinarri modura hartu diren irizpideen berri izatea. Irizpide horiek, jakina, lotura zuzena izango dute corpusaren xedearekin. Argibideen bila jo dut, beraz, oraingoan hizpide dugun ETC corpusera.

Euskara Institutuaren web-atarian euskaraz sartuz gero, informazio gutxi aurkituko dugu corpusaren xedeaz: hitz kopurua, 2001-2011 urte-tarteko testuak biltzen direla eta izenburua. Izenburuak agerian uzten digu corpus sinkronikoa egitea izan dela xedea eta, bestelako xehetasunik ageri ez denez, corpus horretan gaurko euskara osoa islatu nahi dela pentsatu behar dugu. Izenburuaren azpian ageri den zehaztapena (21. mendeko ereduzko corpusa) zaila da interpretatzen, baina Ereduzko Prosa Gaur (EPG) dakarkigu burura. Harrigarria bada ere, beste hizkuntzetara jo behar dugu ereduzko horrek zer esan nahi duen jakiteko. EPG corpusak izenburu hauek ditu beste hizkuntza bazuetan: Prosa de Referencia (PR) / Contemporary Reference Prose (CRP) / Prose de Référence (PRC). Pentsa daiteke, beraz, ereduzko beste hizkuntza horien de referencia, reference, de reference mugatzaileen ordain modura erabili dela. ETC corpusera berriro ere etorrita, Corpus de Referencia del siglo XXI (ETC), Corpus of Contemporary Basque (ETC) eta Corpus du Basque Contemporain (ETC) ordainak aurkituko ditugu. Oraingoan euskarazko ereduzko horren argibide bakarra espainolezko de referencia dugu. Pentsa dezagun, beraz, ereduzko corpusa terminoa erreferentzia-corpusa terminoari dagokion kontzeptua adierazteko erabili dela.

Corpus Hizkuntzalaritzan reference corpus deritze xede jakin batekin diseinatzen diren corpusei. Erreferentzia-corpusen helburua da hizkuntzari buruzko informazio exhaustibo eta globala eskaintzea. Hortaz, corpus orokorrak edo orotarikoak izan behar dira eta hizkuntzaren erabileren estaldura handia izan behar dute. Alegia, nahiko zabalak izan behar dira hizkuntzaren aldaera garrantzitsu guztiak eta hizkuntzaren hiztegi bereizgarria islatzeko. Hortaz, erreferentzia-corpusa izateko xedea corpusaren beraren osaeran islatu beharko litzateke eta ETC corpusean bada osaerari buruzko informazioa. Testuen iturriari buruzko informazioa laburbildu dut beheko taulan, baina beste bi informazio mota ere ageri dira atal berean, alegia, itzulitako testuen proportzioa eta urtez urteko testuen proportzioa.

Prentsa			115,5
	Berria	75,1
	Egunkaria	17,0
	Argia	10,2
	Goienkaria	7,5
	Herria	5,8
Literatura, saikaera			35,6
	EPG-EPDko liburuak	16,5
	Pentsamenduaren Klasikoak	5,6
	Jakin	2,4
	beste liburu batzuk	11,1
Zientzia, zuzenbidea			19,5
	UEU	7,1
	Zuzenbide Corpusa	5,8
	UPV/EHU	5,6
	ZT Corpusa	2,4
	ZIO bilduma	1,0
Telebista (Goenkale)			7,4
Entziklopedia (Wikipedia)			24,5

Euskararen orotariko aldaerak daude islatuta ETC corpusean? eta era orekatuan islatuta al daude? Orekarena oso nozio zaila dela aitortzen dute Corpus Hizkuntzalaritzaren alorreko adituek. Geoffrey Leech-en hitzak hona ekarrita, corpus bat orekatua izan dadin, hizkuntza-aldaera desberdinen azpicorpusen tamaina hizkuntzan duten garrantziaren araberakoa izan behar da. Leech-ek berak aitortzen duen bezala, errazagoa da ados jartzea corpus bat desorekatua dagoela baieztatzeko, corpus bat orekatua dela esateko baino. Nolanahi ere, gutxi gorabeherako zenbait irizpideren arabera ebalua dezakegu ETC corpusaren oreka.

• Lehen irizpidea idatzia vs ahozkoa izan ohi da eta, mundu zabaleko corpusetan ohikoa omen den bezala, begi-bistakoa da irizpide honen arabera ez dela inola ere orekatua ETC corpusa: idatzia % 96,35 / ahozkoa % 3,65. Kontuan hartu behar da hizkuntzetan ahozko ekoizpenek askoz ere proportzio handiagoa osatu ohi dutela idatzizko ekoizpenek baino.

• Gutxiengo nabarmena diren ahozko testuak alde batera utzita, prentsa vs bestelakoak izan daiteke bigarren irizpidea. Hurrenez hurren, % 59,2 eta % 40,8 proportzioak aurkitzen ditugu irizpide honen arabera. Adierazgarritasunaren ikuspegitik oro har onartuta dago prentsak eragin handia duela hiztun-komunitate osoan eta, beraz, ondo islatuta egon behar dela erreferentzia-corpus batean. Ildo horretatik, irizpide honen arabera corpusa nahiko ondo orekatuta dagoela esan liteke.

• Beste irizpide bat izan liteke testu-mota, eta irizpide horren hiru atal bereiziko genituzke: prentsako artikuluak vs Interneteko testuak vs bestelakoak. Irizpide honen arabera, proportzioak, %59,2, % 12,6 eta % 28,2 dira, hurrenez hurren. Oso zaila da jakitea proportzio horiek loturarik ba ote duten hizkuntzaren erabilera errealetan testu-mota horiek duten garrantziarekin.

• Testuen espezializazio maila izan liteke beste ezaugarri bat. Zaila da irizpide hori aplikatzea, datu gutxiegi baititugu, baina demagun Zientzia, zuzenbidea izena daraman atala testu espezializatu(ago)ak biltzen dituelako bereizi dela besteetatik. Hortik testu espezializatuak vs testu ez-espezializatuak irizpidea ondoriozta genezake, eta berriro ere corpus osoa kontuan hartuta, % 9,6 vs % 90,4 proportzioak ditugu. Zaila da jakitea zer proportziotan egon beharko luketen islatuta erabilera espezializatuek era honetako corpus batean baina, lehen begi-kolpean behintzat, ez dirudi corpus hau oso egokia izan litekeenik, adibidez, hiztegi espezializatua aztertzeko.

• Azkenik, Zientzia, zuzenbidea deritzon atalaren osaerari dagokionez, aipatu beharrekoa da, lehendabizi, atalez atal zehazten den hitz kopurua ez datorrela bat guztizko balioarekin. Izan ere, atalen hitz kopuruen batura 21,9 da eta ez 19,5, sarreran ageri den bezala. Bestalde, zuzenbideko testuak % 26,5 direla jakin dezakegu, baina gainerako % 73,5a ez dakigu zer espezialitate-alorretakoa den, ez eta zer proportziotan bilduta dauden alor desberdinetako testuak. Atal honetan, beraz, zaila da inolako ondoriorik ateratzea orekari buruz.

Egindako analisi azkarretik ateratako ondorioetan oinarrituta, ETC corpusari corpus oportunista esaten zaienaren itxura hartzen diot erreferentzia-corpus batena baino areago. Corpus oportunisten ezaugarria da lortzeko errazenak diren materialekin osatzen direla, eta ez aldez aurretik erabakitako irizpide batzuen arabera finkatutako xede jakin bat lortzeko. Nolanahi ere, ez dago zalantzarik corpus oportunista handi bat irizpide zehatzagoen arabera diseinatutako corpus orekatuago eta adierazgarriago baten ernamuina izan daitekeela.

Bukatzeko, ohar bat egin nahi nuke corpus honen kontsulta-interfazeak eskaintzen duen informazio ikusgarri bati dagokionez. Izan ere, urteetan zeharreko maiztasunak biltzen dituen grafikoa eskaintzen zaigu kontsultak egiten ditugunean. Adibidez, zelula lema bilatzen badugu, bestelako informazio esangarriez gain, era honetako grafikoa eskaintzen zaigu (ikus «Urtez urte»).

Informazio hori oso ikusgarria izanagatik ere, arreta handiz hartu behar dela uste dut. Izan ere, zalantzak izan ditzakegu corpusak oro har izan dezakeen orekari buruz, baina urtez urteko geruzak egiten baditugu, garbi dago nabariki galduko dela izan lezakeen oreka. Beste hitz batzuetan esanda, goiko grafiko horrek ez du esan nahi zelula hitzaren erabilerak igoera bat izan duenik 2007 urtearen inguruan eta ondoren erabilera mugatzen joan denik. Grafiko horrek esan nahi duena da 2007 urtean zelulei buruz ari diren testu gehiago daudela corpusean. Adibidez, maiztasun handi horren eragilea izan daiteke zelulen biologiarekin zerikusia du(t)en ikasliburu handi bat edo batzuk urte horretan argitaratu izana. Nire iritziz, datu diakronikoek zentzua hartzeko, urte-tarte zabalagoak hartu beharko lirateke kontuan eta zaindu beharko litzateke corpus osoan dagoen oreka gutxienez gordetzen dela urte-tarte bakoitzean. Osterantzean, hizkuntza-gertakarien arrazoi linguistiko edo soziolinguistikoekin zerikusirik ez duten elementuek erabat baldintzatuko dute datuen esangarritasuna.

Zalantzaz zalantza, zorionak ETC corpusaren egileei XXI. mendeko testu-bilduma handi hau biltzea lortzeagatik. Ezpairik gabe, euskararen gaineko ikerketak egiteko bide berriak zabalduko ditu eta egingo diren ikerketa berri horiek ere lagunduko dute etorkizuneko corpusgintzak are emaitza oparoagoak eta esangarriagoak eman ditzan.

Igone Zabala Unzalu

Duela aste pare bat aurkeztu zuen Elhuyar Fundazioaren I+G taldeak Web-corpusen ataria San Telmo museoan, eta aste honetan bertan eman du Igor Leturiak horren berri Erabili.com atarian. Pozteko modukoa deritzot corpus-atari honi hainbat arrazoirengatik. Batetik, tamaina handiko bi corpus biltzen ditu (125 milioi hitzeko euskarazko corpusa eta 18 milioi hitzeko euskara-gaztelania corpus paraleloa) eta, zalantzarik gabe, tamainak garrantzi handia du zenbait erabileratarako. Bestalde, corpusa biltzeko modua ere aipatzeko modukoa da. Corpusak, oso handiak izanagatik ere, beti dira hizkuntza batean gertatu diren ekoizpen guztien unibertso erraldoitik ateratako laginak, eta laginketak, karakterizatu nahi duen errealitaterako zenbat eta egokiagoa izan, orduan eta argazki hobea emango digu deskribatu edo azaldu nahi dugun errealitatearena. Ez dakit norbaitek kalkulurik egin duen, baina pentsatzekoa da egun Interneten aurki daitezkeen testuak direla irakurle gehien dituztenak, eta pentsatzekoa da testu horiek hiztun jakin batzuen erabilerak erakusteaz gain, beste hiztun askok jasotzen duten inputaren berri ere ematen digutela. Alegia, Internetetik bildutako testu horiek euskaldun asko eta askoren erabilera partekatu errealaren berri ematen digutela pentsa dezakegu. Testuak bilatzeko teknikak erabiltzaile arrunt batek erabiltzen dituenak baino askoz ere sofistikatuagoak dira baina, hala ere, neurri batean behintzat, bilatzaile batean informazioa bilatu eta testu batetik bestera nabigatzen duen erabiltzaileak egiten duena simulatzen dute. Hortaz, Internetetik corpusak osatzeko modu hau, Igor Leturiaren hitzak errepikatuz, «corpus handiak modu erraz, merke eta azkarrean osatzeko modurik onenena» ez ezik, hizkuntzaren erabilera errealak biltzeko oso modu egokia ere badela esan daiteke.

Corpusek askotariko erabilerak izan ditzakete. Nolanahi ere, hemen  azterketa linguistikoetarako erabilerez arituko naiz eta, bereziki, hiztegintzarako erabileraz. Hainbat faktorek baldintzatuko dituzte corpusetik azterketa linguistikoak egiteko lortu ahal izango ditugun datuak: corpusean biltzen diren testu-generoek eta horien arteko proportzioek, corpusaren etiketatze formal eta linguistikoaren mailak eta zehaztasunak eta corpuseko testu bakoitzeko jasotzen diren metadatuek. Metadatuei dagokienez, testuen inbentarioan parametro pragmatikoei buruz zenbat eta xehetasun gehiago jaso (testu-generoa, urtea, testu itzulia den ala ez, testu espontaneoa edo zuzendua den, alor jakin bateko testu espezializatua den ala ez, aldaera geografiko jakin batekoa den e.a,), orduan eta corpus modularragoa egin ahal izango dugu, eta modularitate horri esker egin ahal izango ditugu, hizkuntza-elementuen, konbinazio-patroien eta egituren inbentarioa ez ezik, inbentariatutako horiek testuinguruaren elementu ez-linguistikoekin lotzen dituzten ikerketak. Parametro pragmatikoak kontuan hartu gabe ere, ezinezkoa izango da corpus jakin bat erabiltzea hizkuntza-aldaerei buruzko ikerketak egiteko: erregistroen eta dialektoen ikerketek zein ikerketa diakronikoek ezinbestekoak dituzte corpus modularrak. Garbi dago askotan corpusgintza faktore ekonomikoek edota testuen eskuragarritasunak baldintzatzen dutela, eta testuen inbentario xehea egitea batzuetan ezinezkoa gerta daitekeela, baina oso kontziente izan behar gara esku artean dugun corpusaren ezaugarriez datuak aztertzeko eta interpretatzeko orduan.

Hiztegien eta corpusen arteko harremana gurpil zoro baten modukoa da, zeren eta corpusak beharrezkoak baitira lan lexikografikoetarako baina, bestalde, hiztegiek eskaintzen dituzten informazioek eragin handia baitute kontsultak egiten dituzten hiztunek egingo dituzten erabileretan eta, azken finean, etorkizunean corpusetan aurkituko ditugun hitz, adiera eta erabileretan. Erabileran eragiteko ahalmena nabariki aregotuta dago hiztegi arauemaileen kasuan, horien helburua erabilerari eragitea baita. Hortaz, hiztegi arauemaileetan hasierako deskripzio xehea behar da sarrera jakin bati buruz, ondoren erabilerari buruzko araua eman ahal izateko, dela deskribatutako erabilerei berme akademikoa emateko, dela erabilera horietako batzuk baztertzeko modukoak direla ondorioztatzeko. Deskripzioaren exhaustibotasunak eta sakontasunak, baita datuen interpretazioak ere, erabakiaren kalitatea erabat baldintzatuko dute. Ezaguna da Hiztegi Batua bukatu gabeko hiztegia dela, sarrerei dagokienez baina, are garrantzitsuagoa dena (zoritxarrez nahiko ezezaguna ere badela esango nuke), bukatu gabea da sarrera bakoitzari buruz biltzen duen informazioari dagokionez. Hori jakinda, arreta handia jarri behar dugu ematen dituen arauak interpretatzeko orduan.

Adibide bat emango dut. Har dezagun estimatu aditza. Orotariko Euskal Hiztegiak (OEH) sarrera horren hiru adiera jasotzen ditu: «1. Estimar, apreciar, valorar… 2. Estimar, considerar, juzgar, pensar; tener por… 3. (Usos prop. y fig.). ‘Estimar, tasar‘ Lcc. ‘Estimer, donner une estimation’…». Estimazio sarreran ere, bi adiera jasotzen ditu: «1. Estima, aprecio; consideración, respeto… 2. Estimación, valoración. … Estimazio ematen giñon / zuluan zegon ontzari / lumak kenduta pisau ezkero / etzan izango ontza bi». Areago, paradigma bereko estimatzaile sarrera ere jasota dago OEHn. Hala ere, OEHn jasota dauden sarrera-adiera horietako batzuk, ez dira ageri ez Hiztegi Batuan (HB), ezta Euskaltzaindiaren Hiztegian (EH) ere. EHk estimatu aditzerako «Aintzakotzat hartu, eskertu» definizioa ematen du, eta, estimazio sarrerarako, «Estimua». Gure hiztegi arauemaileetan ez dago jasota ezta estimatzaile sarrera ere. Garbi dago sarrera hauetan biltzen den araua eman aurretik ez dela jaso sarrera horiei dagokien informazio guztia. Kontua harritzekoa da HB osatzeko erreferentzia modura erabiltzen diren corpusetan ageri baitira azken adiera horiek: OEHren corpusean ageri dira, hiztegian bildu baitira eta XX. Mendeko Euskararen Corpus Estatistikoan, 24na agerpen dituzte estimatu eta estimazio lemek, eta estimatzaile 2 aldiz ageri da.

Zer eratako komunikazio-egoeretarako balio digute, beraz, gure hiztegi arauemaileek sarrera hauetan ematen dituzten arauek? Lau corpus aztertu ditugu argibideen bila: Ereduzko Prosa Gaur (EPG) eta XX. Mendeko Euskararen Corpus Estatistikoa (XX. C.E.) corpus orokorrak, eta espezializatutzat har ditzakegun Zientzia eta Teknologiaren corpusa (ZT) eta Terminologia Sareak Ehunduz programan bildu ditugun UPV/EHUko irakasleen irakas-materialekin osatzen goazen corpus akademikoa (TSE). Taula batean bildu ditugu datuak, azalpena ulergarriago egitearren:

Aztertzen ari garen adierek dituzten agerraldi kopuruek agerian uzten dute sobera ezaguna dena, alegia, corpusek biltzen dituzten testuen ezaugarriek, alegia, tratatzen dituzten gaiek, testu-generoek eta espezializazio mailek erabat baldintzatzen dutela adiera batzuen agerpena. Corpusen tamaina kontuan hartzen duen tasa bat aplikatzen badugu, are nabariagoa da aldea. Izan, ere, HBn ageri ez diren adierekin lotutako paradigmako hiru lemak hamar aldiz gehiago ageri dira denetariko generoen lagin estatistikoki orekatuak biltzen dituen XX. C.E.an, lanak osorik biltzen dituen baina askotariko genero eta erregistroak islatzeko irizpidea jarraitu ez duen EPG corpusean baino. Espezializatutzat har ditzakegun testuetan agerpen-tasa handiagoa dute aipatutako adierek baina, horietan ere, alde handia dago bi corpusen artean. Izan ere, TSE corpusean nahiko espezializatutzat har ditzakegun testuak biltzen dira, unibertsitateko aditu-irakasleek denetariko espezialitate-alorretako adituak izateko prestatzen ari diren ikasleei zuzendutako testu didaktikoak jasotzen baitira. ZT corpusean, aldiz, zientzia eta teknologiako gaiez ari diren askotariko espezializazio mailetako eta askotariko generotako testuak biltzen dira. Corpusen osaera hori dela eta, ia bost aldiz gehiago ageri dira aztertzen ari garen adierak TSE corpusean ZT corpusean baino.

Laburbilduz, hiztunek komunikazio-egoera desberdinetan egiten dituzten hizkuntzaren erabilerak dira hizkuntza erreala. Corpusek eta hiztegiek erabilera erreal horien argazkiak egiten saiatzen dira, baina argazkiaren ezaugarriak eta kalitatea lotuta egongo dira enfokatzen duten errealitatearen zatiarekin, objektiboa enfokatzeko zehaztasunarekin eta argazki-kameraren objektiboaren bereizmen-ahalmenarekin. Bereizmen-ahalmen handiko corpusek testuen oso inbentario xeheak dituzte, parametro pragmatikoen ahal den eta balio gehien biltzen dituztenak. Bestalde, testu mota desberdinen artean zenbat eta oreka estatistiko handiagoa lortu, orduan eta hobeto enfokatutako argazkiak eskainiko dituzte. Eta, jakina, argazkian ez dira agertuko kameraren objektiboaren irismenetik kanpo dauden erabilera errealen zatiak. Hiztegiek corpusek egiten dituzten argazkiak interpretatzen dituzte eta zenbat eta argazki gehiago eta enfokatuago eduki, orduan eta informazio hobea eskainiko diete erabiltzaileei. Argazki ugari falta zaizkio oraindik Hiztegi Batuari eta arreta handia jarri behar da momentuz ikusgai egin ez diren hizkuntzaren erabilerei ez eragiteko. Izan ere, erabilera horiek Hiztegi Batuak ematen digun argazki partzial horretara egokitu nahi izateak hizkuntzaren garapen eta finkapena oztopatzeko arriskua dakar. Areago, ikusi dugu Hiztegi Batuan ahaztuta edo behar den bezala interpretatu gabe geratu direla hainbat argazki zahar. Oraingoan, estimatu / estimazio / estimatzaile lemen adiera batzuk aipatu ditugu, eta Alfontso Mujikak anitz lemaren gramatika-kategoriaren auzia ekarri zigun foro honetara duela hamabost egun. Maizegi ditugun aurreiritziek eramaten gaituzte begien aurrean ditugun hainbat datu kontuan ez hartzera, esate baterako, duela hilabete batzuk foro honetan adierazi aditzaren erabilera iragangaitzen inguruan izan genuen eztabaidan, erabilera berriaz ari ginela sinetsita, ez zitzaigun bururatu OEHra jotzea eta, hara non, adierazi aditzaren seigarren azpisarreran, hau ageri den: «6. (Aux. intrans.). Manifestarse, pronunciarse. Jainkoa bereala adierazo zan. Lard 95». Konturatzen bagara, Lardizabalek Jaunkoaz ari zenean, subjektu horrek adierazteko berezko kausalitatea duelarik, aditzaren erabilera inakusatiboa egin zuen, genetikaz ari garenean geneen kasuan egiten dugun bezala. Erabilera hori espero izatekoa zela esaten nuen nik baldintza pragmatiko jakin batzuetan, baina aurreikustekoa ez ezik, lehenago ere gertatua bazen euskal testuetan.

Igone Zabala Unzalu

Aurreko astean Ugarteburu Terminologia Jardunaldien V. edizioa egin du Euskal Herriko Unibertsitateko Euskara Institutuak. Jardunaldiotan euskarazko terminologiaren garapen eta normalizazioan parte hartzen dugun askotariko eragileak bildu gara: itzultzaileak, interpreteak, zientzialariak, hiztegigileak, editoreak, informatikariak, hizkuntzalariak eta hizkuntzaren normalizazioaren ardura duten erakundeetako kideak. Hartara, aukera paregabea izan dugu Iñaki Ugarteburu lankide eta adiskidearen oroimena elkarrekin biziberritzeko eta, halaber, euskarazko terminologiarekin lotutako beharrak, kezkak eta gogoetak lehen eskutik entzuteko eta partekatzeko.

Terminologia izena izenondo eta mugatzaile ugarirekin konbinatuta ikusi eta entzun dugu jardunaldiotan. Besteak beste, terminologia naturala, terminologia erreala, testuinguruan aztertutako terminologia, terminologia kodifikatua, terminologia planifikatua, terminologia ofiziala, terminologia normalizatua, in vivo eta in vitro terminologia, terminologia-lan puntuala eta terminologia-lan sistematikoa izendapenak erabili dira aurkezpen eta eztabaidetan. Hain zuzen ere, terminologiaz hitz egiteko egun erabiltzen ditugun termino eta adierazpideen ugaritasunak agerian uzten du terminologiaren inguruko teoriek azken hamarkadetan egin duten bide oparoa. Izan ere, XX. mendearen bukaeran eta XXI. mendearen hasieran kolokan jarri dira hainbat hamarkadatan terminologia-lanaren gidari bakarra izan den Terminologiaren Teoria Orokorraren (TTO) oinarriak. Duela gutxi arte nagusi izan den TTO Wüster ingeniari austriarrak formulatu zuen, nazioarteko komunikazio espezializatua bermatzeko premiazkotzat jotzen zen terminologiaren estandariazioa jomugan zuela.

Edozein zientzia edo jakintzaren garapena adituen arteko eztabaidan oinarritzen da. Aldez aurretik alorreko adituen komunitateak onartutako zenbait ideia kolokan jarri, hipotesi berriak formulatu eta froga enpirikoak eskaintzen dira, harik eta ideia berri horietako batzuk adituen komunitatearen oinarri bihurtzen diren arte. Adituen arteko komunikazioa, besteak beste jakintzaren garapena helburu duena, testuen bitartez gertatzen da, eta ezin da aurrera eraman terminologiarik gabe. Hartara, jakintzaren garapenak berezkoa du terminologiaren garapen eta erregulazio natural etengabea, alegia, terminoen sorrera, jario, aldaketa, egokitze eta finkapen amaigabea. Ildo honetatik, egun zalantza handirik ez dago espezialitate-alor jakin bateko “terminologia errealaz” zerbait jakin nahi duenak komunikazio espezializatuan erabiltzen diren (ahozko zein idatzizko) testuak aztertu behar dituela. Testuen azterketa enpirikoetatik etorri dira, hain zuzen ere, TTOri egin zaizkion kritikak. Hasteko, agerian geratu da nazioarteko estandarizazioaren helburuarekin sortu izanak eragindako funts teoriko-metodologikoen sinplifikazioa. Hain zuzen ere, hizkuntza gutxituen normalizazioa helburu izan duten hurbilketa sozioterminologikoetan terminologiaren estandarizazioa eta normalizazioa bereizi beharra jarri da agerian, bai eta normalizazio-ekimenetarako aurretiko deskripzioak eta ezarpenaren ebaluazioak duten garrantzia ere. Ildo horretatik, terminologiaren normalizazioaren zeregina preskripzio hutsa gabe harmonizazioa izan behar duela onartzen da egun. Hizkuntzalaritzarekin lotura estuagoa duten hurbilketa soziokognitibo eta komunikazionalek agerian utzi dute terminologia diskurtsoan aztertzeko beharra, eta terminologia in vivo aztertzeko modu horrek berehala utzi du agerian terminoen unibokotasuna eta monosemia idealizazio bat baino ez direla. Terminologia errealaren aldakortasunaren ebidentzia eztabaidaezinarekin batera etorri dira terminologiaren aldakortasun funtzionala eta aldaketa diakronikoa ikertzeko interesa eta grina. Aldaketa horiek guztiek eragin erabatekoa dute euskarazko terminologiaren normalizazioak abiapuntutzat hartu beharko lituzkeen baliabideetan eta jomugan izan beharko lukeen ereduan.

Protagonismo berezia hartu du aurtengo Ugarteburu Jardunaldietan esparru akademikoan erabiltzen den terminologiak, eta ezin ditut aipatu gabe utzi azaleratu diren zenbait gogoeta, kezka eta erronka, bete-betean uztartzen baitira egun hauetan Soziolinguistika Klusterrak antolatutako jardunaldietan egiten ari den Arrue ikerketaren emaitzei buruzko gogoetarekin. Arrue ikerketaren emaitzek agerian utzi dute euskarak irakaskuntzan lortu duen presentzia handiak, ezagutzari ez ezik, erabilerari ere egiten dion ekarpen handia. Ikerketa lehen eta bigarren hezkuntzara mugatu da eta eman dituen ondorioetako bat da 9-10 urteko haurrek gehiago erabiltzen dutela euskara esparru akademikoan 13-14 urtekoek baino. Datu hori unibertsitateko datuekin osatu beharko litzateke, unibertsitateak harreman eta komunikazio-bide berrietarako aukerak eskaintzen baitizkie ikasleei eta behin baino gehiagotan entzun baitiet 18-19 urteko gazteei lehenago galdutako erabilera berreskuratu dutela testuinguru berrian. Datu esangarri batzuk emateagatik, 2011-2012 ikasturtean ikasleen % 61ek egin zituzten unibertsitatera sartzeko probak euskaraz; UPV/EHUko ikasleen % 46,72k gradua osorik edo zati batean behintzat euskaraz ikasten dute, derrigorrezko kredituen % 78 euskaraz eskaintzen dira eta irakasleen % 45,10 elebidunak dira. Datu hauek agerian uzten dute, batetik, oraingo gazte gehienak ziurrago sentitzen direla beren etorkizuna erabat baldintzatu dezaketen probetan euskaraz erdaraz baino eta, bestetik, denetariko gai espezializatuak ikasten eta lantzen direla euskaraz komunikazio akademikoaren bitartez.

Mundu akademikoak protagonismo berezia du hizkuntzaren normalizaziorako gakoak diren zenbait prozesutan. Izan ere, esparru akademikoa funtsezkoa da estandarraren ezarpenerako eta garapen edo lantze funtzionalerako. Artikulu honen harira, esparru akademikoak funtsezko ekarpena egin eta egiten du euskarazko terminologiaren garapenean eta hedapenean. Unibertsitateak prestatzen ditu etorkizuneko aditu-profesionalak, eta giltzarria da diskurtso espezializatuaren lehen oinarriak jartzen dituen bigarren hezkuntzaren eta etorkizuneko adituei diskurtso zientifiko eta profesionalak egokiro kudeatzea eskatuko dien lan-munduaren artean. Unibertsitatean euskara transmisio-hizkuntza bezala erabiltzeak funtsezko ekarpena egiten du euskarazko terminologiaren garapen eta hedapenean. Gogoeta honek, baina, erronka handiak ere badakartza. Nola uztartu lehen eta bigarren hezkuntzan erabiltzen den terminologia unibertsitatean erabiltzen den terminologia errealarekin? Nola uztartu mundu akademikoan erabiltzen den terminologia erreala hiztegietan eta datu-base terminologikoetan kodifikatutako terminologiarekin? Nola egin terminologia erreala ikusgai terminologiaren  normalizazio-ekimenetarako? Azken galdera honi dagokionez, urrats txiki bat eman du UPV/EHUk duela zenbait urte abian jarri zuen Terminologia Sareak Ehunduz programarekin, eta hori ere hizpide izan dugu Ugarteburu Terminologia Jardunaldietan.

 Igone Zabala Unzalu

Urte berrian sartu gara, baina berriro ere zaila zait bukatu berri den urtean foro honetan azaldu eta eztabaidatu diren zenbait gaitatik aldentzea. Elixabete Perez Gazteluk abenduaren 10ean mahaigaineratutako gazteen idazkera ez-estandarraren kontutik abiatuko naiz oraingoan. Euskara egunero eta askotariko komunikazio-egoeretan erabiltzen duten hiztun gazteez ari da Eli, alegia, euskararen etorkizunerako gako diren hiztunetako batzuez. Garbi dago hizkuntzen erabilerarekin estuki lotuta datozela hizkuntzen beraien aldaketa eta egokitzea. Euskaldunok oro har onartuta daukagu euskararen iraupenaren gakoa erabileran datzala, baina erabilerak dakarren aldaketak urduri jartzen gaitu. Euskararen historia edota tradizio idatzia aztertzea eta deskribatzea edota aldaera estandarraren arauak finkatzea filologoek eta hizkuntzalariek egiten ditugun lan “teknikoak” dira, hasieratik eta une oro kontrola ditzakegun jarduerak dira, baina hizkuntzaren aldaketaren jitea ezin aurreikus dezakegu, hiztun guztiek eta hiztun-komunitate guztiek egiten dituzten erabileren emaitza baitira aldaketok. Hizkuntzalariok erabilera berriak aztertu eta interpretatzen ditugu, baina ezin ditugu kontrolatu: hizkuntza hiztunena da eta ez hizkuntzalariona. Aldaketa jakin bat hizkuntzaren gainbeherarekin lotuko du batek eta beste batek, aldiz, hizkuntzaren garapenarekin, eta normalizazioaren jomugan dugun hizkuntza-ereduarekin lotuta egongo dira neurri handian interpretazio horiek.

Hitz egiten duten bezala idazten duten gazteek oso ondo dakite komunikazio-egoera formaletan, adibidez, unibertsitatean lan bat aurkeztu behar dutenean edota lan-eskaintza bati erantzuteko aurkezpen-gutuna idatzi behar dutenean, ortografia estandarra erabili behar dutela. Elik erakutsi digun kartelaren modukoak irakurtzen ditugunok ere badakigu erabilitako ortografia ez dela estandarra eta, beraz, komunikazio-egoera informalarekin eta hiztun mota jakin batekin lotzen ditugu hizkuntzaren erabilera horiek. Erabilera berri horien interpretazioa eta horrek dakarren balio komunikatiboa posible dira ortografia estandarra egun finkatuta dugulako. Izan ere, euskara estandarrik ez genuenean, zaila zatekeen, kartela euskaraz idatzita zegoela ikusteaz haratago, kartel horretan bestelako informazio pragmatikorik antzematea. Estandarretik urruntzea bada, beraz, gaur egun erregistroak garatzeko bide bat, estandarrik ez genuenean ezinezkoa zen bidea. Asier Larrinagak aipatzen zuen «hizketa-komunitatea» kontzeptuarekin lotuz, estandarraren arauak partekatzeak eta hainbat komunikazio-egoeratan ulertzeko eta erabiltzeko gauza izateak bihurtzen gaitu hizketa-komunitate, bai eta bestelako erabilerak interpretatzeko erabilera-arau batzuk partekatzeak ere. Hizketa-komunitatea hizkuntzaren aldakortasuna eta aldaketa ikertzeko azterketa-unitatetzat hartzen da egun, hizkuntzaren aldaera bakarra erabiltzen duen hiztun-taldetzat baino areago. Normalizazioaren jomuga askotariko erabilera eta erregistrodun euskara izan behar dela sinetsita, Elik deskribatutako fenomenoan «gorakadaren lehen zantzuak» ikusten ditut nik, Pruden Gartziak bezala, eta ez «euskararen gainbeheraren sintoma» Asier Larrinagak zioenez.

Idoia Santamariak aipatzen zuen abiatu, abiarazi, abian jarri bezalako formulen zabaltzea ere, euskararen biziberritzearen sintomatzat hartuko nuke nik gainbeheraren sintomatzat baino areago. Izan ere, hizkuntza jakin bat komunikatzeko maiz erabiltzen duten hiztunen arteko harreman-sare arinak behar dira «diskurtso-errutinak» garatzeko, eta diskurtso-errutina horiek partekatzeak, hain zuzen ere, errazago egiten digu hizkuntza egunero eta komunikazio-egoera desberdinetan erabiltzea. Funtzionalago bihurtzen da hizkuntza errutinak finkatzen eta partekatzen direnean, eta ez dut uste horrek sinonimoak eta erdisinonimoak baztertzera eramaten gaituenik. Testu landuago eta profesionalagoetan erabiltzen direla esango nuke nik, eta testu horiei eta testu horien sortzaileei balio erantsia gaineratzen dietela.

Azaldutako bi fenomenoak euskararen erabilera eta erabileraren arauak partekatzen dituen hizketa-komunitate baten garapenaren seinaleak dira. Nire iritziz, euskararen biziberritzean aurrera segitzeko dugun erronka da hizkuntza-esperientzia eta errepertorio linguistiko mugatuagoa duten hiztunak ere hizketa-komunitate horretan integratzen joatea. Unibertsitateko ikasleen artean nabaria da euskara gutxiago erabili dutenek, hain zuzen ere, diskurtso-errutinen faltan direla eta testu desegokiak idazten dituztela askotan beren gramatika-gaitasuna eta sormena beste baliabiderik ez dutelako. Hain zuzen ere, unibertsitatean elkartzen dira gune soziolinguistiko desberdinetako hiztunak eta aukera paregabea da hizkuntza-esperientzia mugatuagoa duten gazteak errepertorio linguistiko zabaleko Oiartzualdeko gazteen modukoekin nahasteko eta beraiei esker beren hizkuntza-gaitasuna handitzeko. Hala gertatzen zen duela hogeita hamar urte inguru nik unibertsitatean ikasten nuenean, baina oraingo egoera oso bestelakoa dela iruditzen zait. Beldur naiz euskalkiduna izatearen harrotasuna komunikazioa solaskidearen profil soziolinguistikoari egokitzeko beharraren aurretik jartzeak ez ote dakarren euskalkirik gabeko hiztunen gutxiespena eta bazterketa. Horren seinale ote da zenbait ikaslek erakutsi didaten autoestimu linguistiko ezin baxuagoa. Izan ere, behin baino gehiagotan gertatu zait klasekideen aurrean ahozko aurkezpena egiteko orduan ikasleren batek Gasteizekoa dela aitortzea eta bere euskaragatik barkamena eskatzea. Ñabardurak ñabardura, beraz, azkenean bat nator Asier Larrinagaren kezkaren zati batekin ere.

Igone Zabala Unzalu

Hainbat gai eta eztabaida-ildo azaleratu dira foro honetan, egunak joan egunak etorri, eta aitortu beharra daukat ezinezko zaidala aurreikusita nuen bideari eustea. Azkenean aditzen gaiak harrapatu eta erregistroen eremura eraman nau. Burura etorri zait, orduan, bere xumetasunagatik beti liluragarri iruditu zaidan M. A. K. Halliday hizkuntzalari funtzionalista ingelesak dialekto eta erregistroez 1985 urtean zioena. (Zehatzak izateko, Ruqaiya Hasan-ekin batera idatzi zuen Language, context and text aspects of language in a social-semiotic perspective lan ospetsua.)

Dialects are saying the same thing in different ways, whereas registers are saying different things.

Definizio xume horri oso argigarri deritzot euskararen normalizazio prozesua ulertzeko.  Gogoratu bi kezka larri zituztela euskaltzainek euskara batuaren sorrerari ekin ziotenean.  Batetik, euskalkiak gero eta urrunago zeuden elkarrengandik, eta horrek gero eta zailago egiten zuen euskaldunek elkarri ulertzea. Bestetik, euskara familiartean eta lagunartean erabiltzen zen, baina baztertuta zegoen prestigiodun erabilera alorretatik (administrazioa, komunikabideak eta irakaskuntza).  Patologia horren sintoma garbia zen hiztun galtze etengabea eta, sendagaia, mundu zabalean onartuta dagoena, alegia, hizkuntzaren aldaera estandarra sortzea. Euskararen batasuna pobretze modura ulertu dute askotan euskaldunek baina, hain zuzen ere, aldaera estandarraren kodifikazioak euskaldun guztiok gatozen lekutik gatozela erabil dezakegun aldaera berri batekin aberastu du euskara. Horri gaineratu behar zaio estandarizazio prozesua (edo frankofonoek nahiago duten terminoa erabiliz, normalizazio prozesua) ez dela amaitzen estandarraren kodifikazioan, hizkuntzaren garapen funtzionala ere ezinbestekoa da erabilera-esparru berrietan baliatu ahal izateko. Garapen funtzionalak zenbaitetan baliabide berrien sorrera dakar eta, beste batzuetan aldiz, hizkuntzak dituen baliabideen berrantolaketa. Garapen funtzional horri esker hizkuntza aberastu egiten da eta “gauza diferenteak” adierazteko egokitzen.

Erregistroen garapenaren lehen urratsak komunikazio-egoeraren formaltasun mailarekin du zerikusia, eta euskara batuaren arauek euskararen baliabideen aldakortasuna formaltasunaren arabera harmonizatzeko erreferentzia-ardatza eskaintzen digute. Komunikazio-egoera formalek, besteak beste, hiztegi-elementuen hautapen zehatzagoa egitea eskatzen dute ez-formalek baino eta, aditzen kasuan, elementu ugari kontuan hartzea. Ikuspegi funtzionaletik, Alfontso Mujikak azaroaren 19an aipatzen zuen eman aditzaren erabilera, erabat aintzat hartzekoa da nire iritziz, testuinguru jakin batean semantikoki zehatzagoa izan litekeen aditza hautatzeko ahalegina saihestea posible egiten digun “komodin” modura uler baitaiteke. Erregistroaren formaltasunak hala eskatzen digunean edota, besterik gabe zehatzak izan nahi dugunean, adierazi nahi dugunerako egokiena den aditza bilatzen saiatuko gara: halako landareak halako inguruneetan hazten dira; lurrikarak beste halakoetan gertatzen dira; halako gaixotasuna halako ezaugarriak dituzten pertsonengan azaltzen da… Formaltasunaren edota zehaztasunaren presiorik ez dugunean, aldiz, lasai asko erabiliko dugu testuinguru horietan guztietan eman aditza. Komodin modura erabili ohi dira beste aditz batzuk ere, adibidez, sortu, kontsideratu eta suposatu. Hizkuntzak pentsatu gabe erabiltzeko direla esaten zigun duela egun pare bat Iñigo Aranbarrik, baina ez dut uste premisa horrek komunikazio-egoera guztietarako balio digunik: batzuetan gehiago eta beste batzuetan gutxiago pentsatu behar dugu hizkuntza egokiro erabiltzeko.

Euskararen normalizazioan erantzukizun eta eginkizun desberdinak ditugu alor desberdinetako eragileok. Euskaltzaindiari dagokio euskarak dituen baliabideak harmonizatzea erregistroen formaltasunaren ikuspegitik. Hiztunoi dagokigu gure errepertorioan ditugun baliabide guztiak erabiltzea, Euskaltzaindiak hobetsitakoak eta gaitzetsitakoak, komunikazio-egoeraren ezaugarrien arabera. Hiztegigileei dagokie, nire iritziz, euskaldunek erabiltzen dituzten baliabide lexiko guztien deskripzio dinamikoa egitea eta erregistroen araberako aldakortasunaren garapenaren berri ematen joatea. Azkenik, ni bezalako unibertsitateko irakasleoi dagokigu etorkizuneko goi mailako tituludunei, alegia, gizartean erregistro formalen erabilerarako eredu izango diren hiztunei, irakastea komunikazio-egoera bakoitzak mota jakin bateko hizkuntza-baliabideak erabiltzea eskatzen duela  eta komunikazio-egoera formalek bereizketa lexiko-semantiko xeheagoak egitea eskatzen dutela komunikazio-egoera ez-formalek baino.

Igone Zabala Unzalu

Hizkuntza ikuspegi askotatik azter daiteke eta, edozein jakintza-alorretan bezala, motibazio teoriko hutsez iker daiteke edo, bestela, gizartean dagoen arazo edo gatazka bat konpontzen laguntzeko motibazio aplikatuaz. Hizkuntzalaritza aplikatuak hizkuntzalaritza teorikoak garatutako jakintza baliatzen du, eta teknika eta metodologia egokiekin konbinatuta, helburu aplikatuak erdiesten saiatzen da. Emaitzak ebaluatu egin behar dira eta, ebaluazio horretatik, abiapuntuko teoriak eta metodologiak birformulatu egin behar dira. Ebaluazioa funtsezkoa da jardun aplikatuan, okerreko erabakiak hartzeak eragin bailezake gaur horren urria omen den diru publikoa edo pribatua alferrik galtzea. Baina, gainera, hizkuntzaren gainean oker eragiteak askoz ere ondorio larriagoak ere ekar litzake, adibidez, konpondu nahi izan den arazoa areagotu liteke edota aurreikusi ez diren albo-kalteak eragin litezke. Eztabaidagune honetan eman zaidan aukera (bide batez bihotzez eskertzen dudana) baliatu nahi nuke, hain zuzen ere, euskararen gainean egin diren zenbait interbentzioren inguruan aritzeko. Izan ere, euskara garapen lexiko-diskurtsiboan erabat murgilduta dagoelarik, erregistro espezializatuak aztertzen ditugun hizkuntzalariok ezin diogu ezikusia egin preskripzioak eta interbentzioak gure ikergaian duten eraginari.

Oraingoan Biologiaren muinaz aritzeko ezinbestekoa dugun termino-familia batez arituko naiz. Bruselako Erasmushogeschool unibertsitateko Rita Temmerman itzulpengintza eta terminologiako irakasleak biziaren zientzien alorreko terminologia aztertu du ikuspegi soziokognitibotik, eta agerian utzi du hainbatetan arrazonamendu metaforikoa erabili dutela zientzialariek biologia molekularraren alorreko aurkikuntza berriak kontzeptualizatzeko. Giza esperientzian oinarrituta dagoen irudimenezko arrazonamendu analogiko horri esker, hizkuntzak jadanik dituen lexemak erabiltzen dituzte ikertzaileek, hainbatetan, kategoria berriak izendatzeko. Temmermenek zientzialariek sortutako testuak aztertuz agerian utzi duenez, genetika molekularraren eremuko jakintzaren oinarrian eredu kognitibo idealizatu jakin bat dago: herentzia biologikoa geneetan (DNAn) gordeta dagoen informazioan datza. Informazioaren inguruan antolatutako eredu kognitibo horren ildotik, metafora bidezko lexikalizaziorako hainbat bide zabaldu dira. Bide horietako bat laburbilduz, esan daiteke geneak hizkuntza jakin batean idatzitako edo kodetutako mezuak direla, eta kode hori hiru hizkiko ‘hitzetan’ idatzita dagoela. Ildo beretik, gene-kodeaz hitz egin daiteke, eta esan daiteke DNAren transkripzioari esker, RNA mezularia sortzen dela, eta RNAk daraman kode horren itzulpenaren bitartez proteinak sintetizatzen direla. Hartara, geneen adierazpenaren ondorioa proteinen sintesia dela ere esan daiteke.

Jakina, arrazonamendu metaforiko hori guztia Watson eta Crick-ek eta haien ikerketa-ildoari jarraipena eman zioten beste ikertzaile batzuek egin zuten ingelesez. Nolanahi ere, euskal zientzialariek ere, nazioarteko diskurtso-komunitate espezializatuaren arrazonamendu metaforiko bera partekatzen dutelarik, horixe bera erabili dute, seguruenik oharkabean, euskal terminologiaren garapenean. Zelako harridura eta egoneza sortuko zitzaien aditu euskaldun horiei euskaraz idatzitako artikulu edo liburu bat argitaratzera joan eta geneak adierazi ez baizik eta espresatu egin behar zirela jakinaraziko zietenean! Diagnostikatutako arazoa omen da euskal hiztegien arabera adierazi aditza iragankorra dela eta, beraz, geneak adierazten dira erabilera iragangaitza okerra dela. Kasu honetan, interbentzioaren oinarria da okerra, ez aditu euskaldunen erabilera, jakina baita subjektuaren semantikak aditzen sintaxia baldintzatzen duela. Gizakiok zerbait adierazten dugu edo adierazten diogu norbaiti, baina “informazioa” baino ez diren geneen berezko zeregina da (beren burua) adieraztea. Hortaz, geneak adierazi egiten dira, zuhaitzak loratu eta txoriak lumatu egiten diren bezala. Hizkuntzaren erabilera berriek gramatika-sistemaren gauzatze berriak ekartzen dituzte zenbaitetan, eta gauzatze berri horietan datza, besteak beste, hizkuntzaren garapena.

Euskaltermek adierazpen-askatasuna aitortu die azkenean geneei, eta FOXP2 genearen adierazpenari esker dugu euskaldunok, beste gizakiek bezala, hizkuntza garatzeko gaitasuna. Baina nork ebaluatuko ditu urteetan egindako interbentzioaren alboko kalte-ondorioak?