Elearazi: Itzulpenak fama txarra du oraindik ere, nahiz eta oztopo eta aurreiritzi asko gainditu diren. Itzultzaileen ikusgarritasun eza ere nabaria da, Euskal Herriko argitaletxe batzuetan oraindik ere ez da haien izena azalean jartzen. Hala ere, literaturan daukate itzultzaileek sona gehien. Nola ikusten duzu egoera? (Elearazi, 2012.4.9)[1].
Adar askoko galdera hori ere egin zioten Elearazi blogean Elizabete Manterola itzultzaile doktore berriari[2]. Letrakera lodiz markatutako itzultzaileen eta itzulitakoaren ikusgarri-, ikusgai-, ikusezintasunaren auziaren gaineko soka mamitsua ere sortu zuen itaunak: handik eta hemendik heldu zioten gaiari Maialen Berasategi Catalán, Garazi Arrula, Garazi Ugalde, Bego Montorio eta Danele Sarriugarte itzultzaileek, elkarrizketaren ondoko iruzkin-erantzunetan.
Ez naiz itzulpengintzaren arlo zabal horretan murgilduko, ezta idatziak argitaratu bitarteko bidean lan egin duten esku guztien berri (idazlea, zuzentzailea, editorea…) jaso beharrekoan ere. Egia esan, ez dut itsaso handi horretan igeri egiteko aski arnasa.
Itzultzaileek paratutako gaia, ordea, txoil baliagarria gertatu zait nere baitako aspaldiko gai bat kanporatzeko, blogeko itzultzaile erantzun-emaileek iradoki bezala, autorearen, «eskuen» jendaurreko aitortza ez baitagokio bakarrik itzulpengintzari.
Garazi, zuk musikarekin gertatzen dena ere aipatu duzu. Sorkuntza mota guztietan, beti alde batzuk ageri-agerian gelditzen dira, baina beste batzuk erdi-ezkutuan. Musikari batek disko bat grabatzen duenean, adibidez, oro har ez zaio jaramon handirik egiten kantu guztiak banan-banan hartu eta nahastu eta polit-polit (edo itsusi-itsusi) jarri dituenari (nola eta ez den izen handiko norbait), nahiz eta haren esku dagoen disko txukun bat lortzea, musikariaren gaitasun eta ahalmen guztiak gorabehera. Ez dakit halako adibideek balio diguten guri, baina irudipena dut itzulpengintzatik harago doan kontu bat dela (Berasategi, Elearazi[3]).
Askoz harago doa kontua, bai, bihurgune asko ditu, labaina da, etengabe aldatzen doana… Hori jakinik ere, gai horren pixar bat ekarri nahi dut, eske-kezka moduan bada ere.
«Eskuen» aitortza idatzi (ustez) iraunkorragoaren ondoan, bada beste aitortza mota bat, nire ustez, garrantzi eskasekoa ez dena: «eskuen» jendaurreko ahozko aitortza. Zehatz esan, kontzertu, kantaldi, irratsaio…, aho-belarriak direla medio gauzatzen diren emanaldietan jendaurrean ahoz egiten diren aitortzak.
Noren «eskuak» aipatzen dira eta norenak isildu, demagun, kantaldietako jendaurreko aurkezpenetan? Harrigarria egingo litzaiguke oholtza gainean, agertokian dauden musikarien, kantarien izenak ez entzutea. Ohitzen ari gara, ordea, —ohituta gaude?— kantu bihurtutako hitzen sortzaileen, poeten, idazleen izenik ez entzutera. Ez bide da, baldinbetan, gehiegi eskatzea hitzen egileen izenak ere jendaurrean aitortzea; jendaurreko egokiera horretaz baliatzea entzuleak poeten, idazleen izenen jakitun ere izan daitezen, izan gaitezen.
Kezka aspaldikoa dudan arren, seguru aski ez nituen hitz hauek kanporatuko «Poeta kaxkarra»rekin hasi eta «Lau haizetara»rekin amaitu zen Imanolen omenezko kontzertuan Mikel Arregiren izena ez zutela aipatu bizi izan ez banu. Ez Mikel Arregi, ez Xabier Lete, ez Xabier Amuriza, ez Alfonsina Storni, ez Jon Mirande, ez Joxerra Garzia, ez Lope de Vega… Poeten izenik bat ere ez. Gainera, kantaldia grabatzen aritu ziren, telebistan eskaintzeko; alegia, bazegoen asmoa grabazioa dela bitarte saioari nolabaiteko iraunkortasuna emateko.
Hona aspaldiko huts berpiztuaren jendaurreko aitortza, 31 esku hauen beso luzeetan itxaropena duela.
Ezagutu berri dudan Benita Gorostizu Imazek eta utzi duen altxor idatziak merezi duten arreta bidegabe murriztera noa (sarrera hau luzeegia izanik ere), baina blog honetako gaietara egokitzen saiatuko naiz eta batik bat hizkuntza kontu bat ekarriko dut. Zehatz esan, Gorostizuren lexikoian bidaiatxo bat egingo dut, tresna lexikografikoak lagun ditudala, harrigarria gertatu/gertatzen baitzait «beheko koartoan» eskuz idazten zuen hamabi seme-alabaren ama emakume baserritar honek emana. Emanaren tamainaz hobeki ohartzeko, aurretiaz Benita Gorostizu Imaz kokatuko dut.
Gipuzkoako Goierriko Altzagako Sarasola baserrian sortu (1915-2-12) eta hil zen (1981-9-1). Ez zitzaion oso biziera erraza egokitu: 16 urte zituela umezurztu zen, sei senide gazteago etxean zituela. Urtebete geroago (1932) Antonio Garmendia itsasondoarrarekin ezkondu zen. Benita eta bi seme etxean utzita, 1936ko gerratera joan behar izan zuen senarrak eta eri itzuli zen, bizi osorako eri, eta Benitak eta seme-alabek bizimodua aurrera atera behar izan zuten barazkiak, hurrak, etxean egiten zuten gurina… azokan saltzen.
«Baserri eskola» izendatzen duen herri txikiko eskolan ibili zen 12 urte bete arte, eta bertan gaztelaniaz ikasi zuen. 1971n, 56 urte zituela, euskarazko aldizkari batera, Zeruko Argia. Illeroko aldizkingi edergarridunera, «Emakumea dala-ta» iritzi artikulua, euskaraz idatzia, bidali zuen, «Goierriko emakume batek» sinatua. 1971ko ekainaren 6an argitaratu zuen Zeruko Argiak, 431. aleko 3. orrialdean. Honela dio Gorostizuk sarreran:
Etxekoa, etxeari lotua, beti gatibu dago gizonezkoaz konparatuta. Horregatik, ongi deritzat hemen jartzea, emakumearen bizitza nolakoa izan den; eta guzia doa nik nere senitarte, herriko eta inguruetan ikusi eta entzun eta ezagutu ditudanaz, gutxi gorabehera (SAGI, 208. or.).
Eta honela aurreraxeago:
Ikastolara ere pozik joango litzateke gure neskatxoa. Inoiz bidali izan dute baina badakizue zer erantzun dioten: «Horrek, meza-liburua irakurtzen ikastea, aski du. Zertarako emakumeak eskola gehiago?» (SABGI, 209. or.).
Helburu pedagogikoa duen elkarrizketa klasikoa da —Duvoisinen Laborantzako liburua edo bi aita semeren solasak laborantzaren gaineanen ildokoa—. Ikertzaile-editoreok Amona-bilobak kontu-kontari: hiru aldeko ikasbidea izena eman diogu. Amonak 8 urteko bilobari ikastearen esperientziaren berri azaltzen dio autuan zehar, hiru iturburuko ezaupideen baturaren garrantzia erakusten diola: eskolan jorratutakoa, bere begi-belarriez errealitateari begira ikasten duena, eta zaharragoen ahotik jasotzen duena. Gorostizurentzat emakumeak «lurralde ilunetik» irteteko baitezpadako tresna da ikastea. Bere idazlanen bitartez horixe erakusten du, eta gu ere abiarazi gaitu (hiztegietan topatu ez dugun) ikasbidaian.
Ekin diezaiogun, bada, Gorostizuren lexikoiko bidaia lexikografikoari.
Galderagile, arotzola (tailerra). Ez ditugu topatu eskuztatu ditugun hiztegietan. Galderagile gardena da; ez dio Gorostizuk argibiderik erantsi. Bigarrenari, berriz, informazio lexikoa alboratu dio. Geroago mintzatuko gara baliabide honezaz:
Eta, amona, arotzola edo tailerrik ez al zen izaten haiei eginarazteko? (SABGI, 160. or.)
Ixilkari izena darabil ezkutuko gauza adierazteko. OEHk hitza jasotzen du, baina pertsona adierazteko. Gorostizuren ixilkari OEHko ixilkairen baliokidea da.
baina euren artean gordetzen omen zuten ixilkaria, alegia, noiz egiten zituzten gari eta beste haziak ez omen zioten inori agertu nahi izaten (SABGI, 98. or.).
Egunkari (kalendarioa, egutegia). Ez dugu topatu adiera honetako egunkaririk.
begiratu nuen hor daukagun egunkari edo kalendario horretan eta justu zeuden lau igande eguberri aurretik (SABG, 118. or.).
Erabilera handiko hitza da egunkaria euskal testuetan: Egungo testuen corpusak (ETC) 77.970 agerraldi jasotzen ditu. Lexikoaren behatokiaren corpusak (LBC) ere 21.322 agerraldi ditu. Kopuru handi hori, hala ere, hitzaren formari —lema horretako formei— dagokio.
Hizkuntzen arteko corpusean (HAC) egunkarihitza 125 liburutan eta 1.403 adibidetan dago. Egutegi + calendario itzulkideak batean 22 liburutan, 34 adibidetan daude, eta egunkari + calendarioren adibiderik ez dago bat ere.
Alegia, Larramendiren egunariren gertukoagoa da Gorostizuren egunkari denboraren poderioz erabat nagusitu den egutegi «neologismo»arena baino.
—Ene, ene, amona, hori da adarra poliki jotzea, gizon bizkorra izango zen inondik ere. —Bai, inolaz ere, hala dirudi esankai edo ipui (edo ez dakit nola deitu baino) horrek (SABGI, 100. or.).
Esangai[1], berriz, bi adiera horietarako ez ezik, ‘esanahia’ adierazteko ere badarabil. Azken adiera hau ere ez dago hiztegietan jasoa. Hona pasarte berean (SABGI, 173. or.) bi adieren erakusgarri bana:
—Hara eta, badauka gainera bere esangai [‘esaera’] kutsua horrek, e, amona? Ene! mutilak! bazutela horrelako gaiak konpontzeko edo antolatzeko, dohain berezia batzuen batzuek. —Bai horixe, badira hamaika hala moduzko, edo antzeko. —Eta… bestea zera, dirua patrikaran hartzeko hori, amona? —Hori ere aurki ulertuko duzu ze esangai [‘esanahi’] daraman edo ze adierazi nahi duen. Esaera hau da kukuarena: Kukua etorri, gosea etorri. Kukua joan, gosea joan.
Zuzementuere ez dut inon topatu. Konponketa edo adierazi nahi du testuinguru honetan:
Baina gizona, gizona, noiz hartu behar duzu ordubeteko astia bederen etxeko gauzak zuzentzeko? Uraren txorro edo kanil hori hor dago jarioarekin aspalditxoan eta orain berriz kristala puskatuta… hor zabiltza kale guziko etxekoandreei zuzementuak egiten, eta etxean hola egon behar (SABGI, 121. or.).
OEHk zuzemenjasotzen du, baina diligencia, preparativo, medida eta “Aderezo” Lar. adierak dituela.
Litekeena da zuzementuazuzendu (‘konpondu’) aditzetik eratorritako izena izatea.
Egurasketa. Izen eratorri hau ere ez dut topatu euskal hiztegietan, itzulgai moduan behinik behin.
eta badakizu honelakoei lehen ere udarako eguraldi onak hobeki etorriko zitzaizkien euren joan-etorri eta egurasketan ibiltzeko (SABGI, 130. or.).
Baina ‘paseoa’ adiera duela Azkueren hiztegi batean besterik ez dut ikusi. Ez 1906ko Diccionario vasco-español-francés sonatuan, 1918ko Diccionario de bolsillo Vasco-Español y Español-Vascon baizik, baina, esan bezala, gaztelaniako paseo itzulgaiaren ordain moduan, ez euskal sarrerako lema moduan[4].
PASEO, 1º acción de pasear, egurasketa, ibilketa; 2º lugar para pasearse, egurastegi (neol. *). Paseo cubierto, egipe. (Azkue, 1918).
Gorostizuren lexikoian murgiltzeak euskal hiztegi-corpusetan bidaiatxoa egitera eraman nau. Ez dakit zein hiztegi izango zituen eskura idazten aritu zenean (1981ean hil zen), ezta hizketan zenbaterainoko etorria zuen, baina bere testuek erakusten dute baliabide lexikoak erabiltzen bazekiela. Horietako bat da euskal literaturan tradizio handia eta aspaldikoa (Mendiburu, Lizardi…) duen uztardura lexikoena: mailegu itxurakoa, landugabea, «garbia», ulergaitza… eta argiagoa (edo landuagoa…) bide dena juntatuta edo alboratuta eratua. Ahozko lexikoa testura eramateko bitartekoa ere bada, eta Gorostizuk bizi bide zuen kezka estilistikoaren seinalea. Eta oraingo hiztegietako elikagaia ere bai.
berogailu edo estufa; oroimenez (memoriz); akeita (kapea); opor edo bakazioak; egunkari edo kalendariorik; aldizkari edo rebistaren; agertzen, hau da, esplikatzen; agerpen edo esplikazio; gertatzen (preparatzen); erakusleku edo eskaparate; bazkalgainerako, hau da postrerako; leka edo baina izeneko; tiñtiñgorri edo tomateei; arotzola edo tailer; zerga edo inpuesto biltzaile… Begirapen edo errespetu, aholku edo kontseju; armarri edo ezkutu…. eskursio eta txangoaldi; eskursio edo egun pasa; kolonia edo udako atsedenleku; errespetu edo begirunea… piszina edo putzu; eguraldiaren antzeman zale edo astronomo… esanahia edo muina; adina edo garaia; gogo eraginarazi edo piztu; abere edo ganadu maitale…
Benita Gorostizuk desio zuen emakumeak «lurralde ilunetik lurralde argira» irtetea eta horretako ezinbestekoa iruditzen zitzaion hiru ardatzeko ezaupideaz jabetzea. Berak gauzatutakoaren lagin bat besterik ez dut ekarri erakusgarri. Bestela ere ekartzea merezi zuen, merezi du, baina emakumeen egunean argitaratzekoa zela jakinda, are egokiago iritzi diot Benita Gorostizu Imaz lurralde argi honetara gaur plazaratzeari.
[1] OEHk esangai hiztegi-sarreran jaso du errefrauaren, esaeraren adiera. «3. +esankai. Refrán. Euskal esankai zarrak / diona, Mari Juan, / gure portunak nola / etorri ala juan. (1887). RArt Auspoa 227, 102. Orrezaz gañera ezarritakoa da, kuku etorrerari esankai ori […]. Ara ta badauka gañea bere esangai kutsua orrek, e?(ms. de Benita Gorostizu (1915-1981)». (Letra lodia gurea). Sukaldetik agorara… argitaratu baino lehen eskuetaratu genien adibidea.
[2]egurastu2 iz. Egurastea, airea edo haizea hartzea. Egurastu bat hartzeko aitzakiarekin (EH).
Ikasturtez ikasturte, kokatzearren, irakasleak jakin nahi izaten du batxilergotik unibertsitatera iritsi berri zaizkion ikasleek zein ohitura barneratuak dakartzaten lexikografia-gosea asetzeko. Eta, besteak beste, galdetzen die hiztegiak (horrela, zehaztasun-xehetasunik eman gabe) zertarako erabiltzen dituzten, zein hiztegi eta zertarako.
Hitz baten esanahia jakin nahi dutenean hizkuntza arteko hiztegi(eta)ra jotzen dutela erantzun diote ikasle gehienek; euskara-gaztelania (eta gaztelania-euskara) hiztegi(eta)ra. Ikasturtetik ikasturtera, ikasleen artean (bakarrik?) gero eta zabalduagoa bide dagoen Gooog… translatera jotzea hemen xuxurlatu besterik ez egiteko eskatu du irakasleak eta ozenago esateko ikasleei erantzuna gehixeago osatzeko berriz galdetzen dienean, Elhuyar eta Labayru (Bilbo inguruko ikasleek) aipatzen dituztela, beste batzuen artean. Sinonimoen hiztegiek ere izaten omen dute lekua erantzunetan, Adorez, Uzei… Hiztegi entziklopedikoak ere, gutxixeago, ahotan hartzen omen dituzte. Hitza nola idatzi behar den jakiteko ere jotzen omen dute hiztegira, Euskaltzaindiaren hiztegira. Alegia… hitzen esanahien berri jakiteko (erabilera arrunteko) hiztegi elebakarretara gutxitan jotzen omen dute ikasleek. Eta hortxe hasten da…
… irakaslea azaltzen hiztegi guztiak ez direla gisa berekoak. Eta gomendatzen die beste hamaika egoeratan bezala, pentsatu beharko luketela non bilatu informazioa, behar dutenaren arabera; gainera, galdera ongi bideratuz gero, hiztegi mota egokienean galdetuz gero, erantzun zuzenagoa, argiagoa, hornituagoa jasoko luketela.
Badirela «hizkuntza arteko hiztegiak», hitz batek beste hizkuntza batean d(it)uen ordezkoa(k) ematen d(it)u(z)tenak, baina konturatu behar dutela hitzaren esanahia argitzeko, bigarren hizkuntza horren ezaupidea behar dutela, eta, nolanahi dela ere, hiztegiok ez dutela azalpen-definiziorik berariaz ematen. Sinonimoen hiztegiak adi irakurri eta interpretatu behar direla ere esaten die, ez dela komeni sinonimo itxurako guztiak zeinahi testuingurutan erabiltzea. Ez dela komeni, adibidez, zeinahi komunikazio-egoeratan eta edonorekin kaixo, agur, epa, hepa, eup, aupa hi (azken hau guk etsipenez hemen sartua[1]) agur-hitzak erabiltzen hastea elkarrizketa bat, agurtzen ari den beste pertsona horrekin duen (edo ez duen) harreman mota batere kontuan izan gabe, hasiera horrek baldintzatzen baitu ondoren datorrena. Hitz guztien argibideak ezin dituztela hiztegi bakar eta berean topatu ere esaten die; nekez bila dezaketela Machu Picchu non dagoen, kontsultatzen ari diren hiztegiek informazio “entziklopedikorik” eskaintzen ez badute. Ezta “arnas sindrome akutu larriaren koronabirus 2” zer den ere, hiztegi terminologikoa ez bada…
Eta esaten die Euskaltzaindiaren hiztegia euskara estandar zaindu eta idatziaren hiztegi normatiboa dela, bai, baina hitzak nola idatzi behar diren ez ezik, zer esan nahi duten ere jasotzen duela. Ez diela hiztegi horrek Machu Picchu non dagoen argituko; bestelako informazioa ematen diela. Eta, gainera, zuzenean adieraziari eta zuzenean esan gabeari eta adibideei eta oharrei ere erreparatu behar dietela, hiztegi(et)an dagoen (eta ez dagoen) guztia iradokitzailea (arau-emailea?) baita. Ikusiko dutela, esate baterako, nagusi hiztegi-sarrerako adibideei ongi, xehe erreparatzen badiete, euskara batua oso garrantzitsua bada ere (Euskaltzaindiarentzat, pentsa!), letra xehez idatzi dutela euskaltzainek adibideetan, eta, hortaz, horrelaxe idatzi beharko luketela ikasleek ere beren lan akademikoetan, adibide honek garbi erakusten duen bezala: «Euskaltzaindiaren egiteko nagusia euskararen batasuna da». Oharrei begiratzea ere garrantzitsua dela esan die, euskara estandar idatzi zainduan zer ez den idatzi behar ere jakin behar dutela. Adibidez, biztanlego hitza ez dutela zertan erabili (ez dutela erabili behar?), Euskaltzaindiaren hiztegiak esanahirik alboratu ez eta ohar hau besterik ez baitio alboratu:
[Oharra: Euskaltzaindiak, biztanlego-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. biztanleria].
Hitz gutxitan esateko, hiztegigileek berariaz adierazten dutena, adierazten ez dutena, eta zeharka, lerro artean (Cassany, 2006) iradokia ulertzen ikasteko aholkatuko die irakasleak ikasleei.
Eta irakasleak azalduko die ikasleek aipatu ez duten, eta Goog…-ek ere emango ez dien informazio beste era batekoa ere eskura dezaketela beste hiztegi batean, batxilergoan horren aditzea izan ez duten Orotariko Euskal Hiztegian. Topatuko dituztela gazteek ezagutzen ez dituzten hitzak (eta esamoldeak); entzun-irakurrita ulertu bai, baina erabiltzen ez dituztenak; beste hiztegi batzuetan topatzen ez dituztenak; eta baita ulertu eta erabiltzen duten makina bat ere, beti ere hiztegigileek hiztegia egiteko hautatuko iturrietan badago dena dela hitza. Gerta daitekeela, alegia, hitzen, esaeraren bat ahoz bakarrik erabilia izateagatik, inork idatzi ez duelako, edo idatzi bazuten ere, OEHren iturri izateko hautatu ez zutelako, hiztegi horretan jasoa ez egotea. Eta egoera aprobetxatzen du irakasleak bidenabar esateko hitzei izaera ez dietela argitaratutako “hiztegiek” bakarrik aitortzen. Eta, gaira itzulita, gainera, (arrunt pozik) esaten die OEH Interneten kontsultagai dagoenez geroztik, euskal hitzen erdal itzulpenak ez ezik, zeharka ere galde dakiokeela hiztegiari (“definizioak” delako zulotxoan klikatuta), eta erdal hitzen euskal itzulpenak ere bila ditzaketela. Konparazio baterako, euskal itzultzaileen Itzul posta zerrendan lehengo batean norbaitek euskaraz behar zuen “de paso”-ren itzulpena bila dezaketela eta, demagun, igaroan hautatu, komeni bazaie, itzulpenerako.
Eta irakasleak esan ere egingo die hiztegiak paperean eta/edo Interneten plazaratzen dituzten lexikografoek bezala, denok dugula geure burmuinean hiztegia, eta pertsona batzuek, hiztun komunitatean itzala duten adituek, antolatzen eta plazaratzen dituztela hiztegiak, horretarako, beste inoren testuak (ahozkoak eta batik bat idatziak) hustu eta lexikografiaren sistemaren araberako hiztegi itxura emanez edo, mukuru nahiz aldizka, arrazoi batengatik nahiz besterengatik, hiztegigileek hitzak asmatuz.
Eta esango die, adibide moduan, Orotariko Euskal Hiztegiakorgasmo hitzaren arrastorik ez duela, hiztegia egiteko erabilitako corpusean horren lekuko idatzirik izango ez zen eta. Eta beste euskal hiztegi bateko orgasmo hitzaren sarrerak (adibiderik gabe) honelako azalpena duela: «Sexu-atseginaren bururatze unea, gizonagan hazi isurtzeaz bat gertatzen dena». Eta hor bukatzen dela hitzaren definizio-azalpena. Eta… Eta hori guztia (eta gehiago ere) adierazita ere, ez da irakaslea arras lasai geratu. Ez dauka batere garbi(!) hemendik aurrera ikasleek nora joko duten beren jakin-min lexikografikoak asetzera.
[1] Aukera badugu, hemengo beste sarreraren batean helduko diogu “Aupa, hi” izeneko sindromeari.
Eskerrak eman beharrean naiz ni ere 31 eskutik bloga biziberritu duzuenoi. Estimatua dago, era berean, plaza honetara gogoetagairen bat edo beste ekartzeko gonbita. Fernando Reyk «Korapilatsu, gantzatsu eta hartzatxoa» artikuluan egiten duen blog honetako sarreren sailkapenak lasaitu nau, aldez behintzat, plazaratuko ditudanak «lan luze eta mamitsuak» ez, baina non sailkatua badutelako, «ttantten» multzoan. Gaur dakardanari, bederen, tankera hori ematen diot.
Sailkapen berari atxiki, «kontu arinen» mailako gertaera bat da mintzagaia, izan ere, letra baten gorabehera baita, itxuran, hizpidea eman diguna; letra bat LARRIZ edo xehez idaztea, hain zuzen ere. Itxura arinak, ordea, kontu korapilatsuagoak estaltzen bide ditu: gutxieneko kontuan, lexiko-sorkuntza; hitzak izenburu bakartuetan eta kate sintagmatikoetan erabiltzea; seinaletika deitua; orto(tipo)grafia, diseinua; eta kultura, ezaupide komuna dei dezakeguna.
Errenteriako Udalak elkarte batzuen egoitza izango den, baden, eraikinari izena ipini berri dio, eta horretarako XX. mendeko emakumezko bertsolari bat jo du begiz. Leku publiko bat eskaini nahi izan dio Joxepa Antoni Aranberri Xenpelar bertsolariari sortu eta hil zen Errenteriako herrian, gainera, xenpelartarrentzat oso berezia den kalean, Madalen kalean, bertan hil baitziren Aranberriren ama, osaba (Maria Luisa eta Juan Frantzisko Petriarena Berrondo, hurrenez hurren), izeba eta ahizpa jaio berria. Honelaxe du idatzia eraikinak izena etxaurreko metalezko idazkunean: JOXEPA ANTONI ARANBERRI ANITZENEA; hitz guztiak letra larriz.
Anitzenea hitz eratorriaren bitxiak hiztegiak eta corpusak (Egungo Testuen Corpusa, ETC) begiztatzera eraman gaitu, anitz (aniz-) oinarria duen hitz eratorririk jaso ote duten jakin nahian. Euskaltzaindiaren Hiztegiak (EH) anitz (aniz-) hasierako hiztegi-sarrerok jasoak ditu: anizkoitz, anizkoiztasun, anizkun, aniztasun, aniztu, aniztun eta Elhuyar hiztegiak ere sarrera berak ditu. Orotariko Euskal Hiztegiak, berriz, aniztasun (aniztarzun…) eta aniztu besterik ez du jasotzen. ETC-k, anitz (aniz-) oinarria duten hitz eratorri gehiago jasoak dauzka hiztegiek baino, baina alde handia dago eratorri batzuen eta besteen adibideen kopuruan. Esate baterako, bi muturrak aipatzearren, anizkoitz 1.631 adibidetan erabili dute eta anizkunki bitan. Hauek dira corpus horretako datuak: anizdun (EHk baztertua aniztunen alde), anizkeria, anizki, anizkoi (EHk baztertua, anizkoitzen alde), anizkoitasun, anizkoitz, anizkoiztasun, anizkor, anizkotasun, anizkun, anizkunki, anizkuntasun, aniztar, aniztasun, aniztu, aniztun. Ez dugu, hortaz, -ene atzizkia duen ANITZENE(A) izenaren gisakorik topatu ez hiztegietan ez aipatu corpusean.
Okasiorako[1] sortutako izena da, antza, delako anitzenea, ‘era askotako ekitaldi, jarduerak / ekitaldi, jarduera… anitz, ugari egiteko lekua’, nahiz ‘talde, elkarte askok /era askotako talde, elkarteek bere zereginak gauzatzeko lekua’ izendatzeko.
Euskara Batuaren Eskuliburuak aipatzen duen anitzen ‘asko’ eta ‘era askotako, askotariko’ adieren gaia alde batera utzita, harrigarria gertatu zaigu anitzenea izenaren osaera, eta arrazoia ez da anitz eratorbiderako oinarri gisa erabili ez delako, erakutsi dugun bezala, baizik eta -ene atzizkiak beste ezaugarri batzuk dituzten izenak hautatu ohi dituelako: pertsona izen bereziak eta lanbidea,ofizioa edo adierazten dutenak (abadene, apezene, arotzene, serorene…). Honela deskribatzen du R. M. Azkuek Morfología vasca lanean atzizki honen osaera eta erabilera.
§ 28. Son también escasas, naturalmente, las desinencias casuales que existen en Toponimia y ellas se usan como si fuesen elementos derivativos: tales son el posesivo en vocablos como Abadene y Emiliaenea. Por Andresen etxean etxekoa etxetik etxera decimos mucho Andresenean, Andresenekoa, Andresenetik, Andresenera. De aquí los bizkainos de la zona de Mungia han creado y siguen creando denominaciones de vivienda, como Abadene casa cural, Isidrone casa de Isidro, Patxone, Fernandone, Pakone, Paulone… etc. y los nabarros Errandonea, Sansinenea y cien otros; en los cuales el sufijo, más que vida toponímica, vive vida morfológica, de declinación (Azkue, 1923-1925, 30 or.)[2].
Alegia, xenpelartarren gaineko informazio entziklopedikoa eskas duen, Joxepa Antoni Aranberri bertsolariaren eta bere bigarren deituraren berri ez duen hiztunaren gramatikak eraman dezake ondorioztatzera Anitzenea duela bertsolariak bigarren deitura, -ene(a) amaierako abizen askok bezala, Petriarena Joxepa Antoni Aranberriren amaren aldeko abizenak bezala(!), eta xenpelartarrekin lotzen duen deitura lausotu eta Joxepa Antoni Aranberri Petriarena «birbataiatu». Joxepa Antoni Aranberri Anitzenea horrelaxe idazten hasi denik bada.
Diseinuak eskatuta eraman bide zituzten idazkunera eraikinaren izeneko hitz guztiak LETRA LARRIZ, gero hitz horiek testuetan, sintagmetan, letra larriak eta xeheak bereizi behar direla kontuan izan gabe. Alfontso Mujikaren ahalegin txalogarriak ahalegin, aski agerikoa da letra larri eta xeheen erabilera ez dela beti nahi bezain garbia izaten, eta bataren edo bestearen hautuak bere ondorioak izan ditzakeela, badituela, ikusten ari garen moduan.
Mujikaren (2008, 74 or.)[3] irizpide hau aintzat hartu izan balute, beharbada… gai honetaz hitz egiteko motiborik ez genuen izango.
2.2.5.7. Etxe eta bestelako eraikinen izenak. Izendapenaren osagai espezifikoaren elementu nagusien hasierako letra maiuskulaz idazten da. Adibideak: Antzoki Zaharra (antzokia), Loiolako santutegia, Karlos V.aren gaztelua, Antiguako Andre Mariaren baseliza, Amarako geltokia…
Ez dakigu, era berean, behingoagatik bada ere, «(a) txikiak (A) handia bentzituko ote duen». Hala nahi genuke.
[1] Hitz-jokoa zilegi bada, EHren 2. eta 3. adieretan? 2 iz. Gertaera edo egintza jakin bati lotua den unea. Ik. aldi1. 3Horrelako okasioetan, itzulingururik gabe hitz egitea betebehar morala da. 3 iz. Gip.Herr. Liskarra. Ik. sesio; armonia1. 2Ni ez nauk okasio jartzera etorri. Okasio bila al zabiltza? (Euskaltzaindiaren Hiztegia).
Oso ongi zergatik ez dakit, baina Koldo Mitxelenaren euskal gutunetako barka eskeez «hautatu zait orain begia». Litekeena da gutun askotan errenteriarrak barkamena eskatzen duelako izatea: 235 gutunetatik 62tan gutxienez, hala egiten du (gutunaren hasiera-bukaeretan maiz, erdialdean gutxiagotan). Areago; gutun bat, osorik, horretarakoxe idatzi du, barkamena eskatzeko. Hauxe:
NORBERT TAUERi
Pragara Donostian, 1963-III-6
Adiskide maitea,
Lotsaturik natorkizu, eta alare ez bear bezain lotsaturik. Badakit zurekin egin dudanak, zure eskutitzak eta eskeak orren luzaroan erantzunik gabe edukiaz, eztuela barkabiderik.
Luzea litzake agertzea nola gertatu den olakorik. Arazo eta istillu tartean ibilli naiz azkeneko urte-erdi onetan, egin bear nituen eta aginduak neuzkan lanak ezin egin nituela ikusirik. Ori dela-ta, eta gaizki jokatu dut noski orretan, eginbearrak menderatuta bertan beera utzi ditut eginkizun asko, eskutitzak eta gaiñerakoak.
Nere jokabide au barkakizun eztela dakidalarik, barka nazazula eskatzera ausartzen naiz. Leen etzait beiñere orrelakorik gertatu eta eztut uste aurrera ere, Jaunak lagun, orrelakorik gertatuko zaidanik. Zurekin egiten ari naizena beste frankorekin ere egin bearrean arkitzen naiz.
Zuk bidali didazun aldizkaria zuzen jaso dugu emen. Oraindik nere Fonética histórica vasca artu nai baduzu, bidal ezazkidazu itz bi eta bereala igorriko dizut ale bat. Zor dizuguna ere, orain zor dizuguna, esaidazu mesedez eta bereala ordainduko dut. Gaur goizean egon naiz Labayen jaunarekin eta mintzatu natzaio orrezaz.
Orrezaz bestalde, badakizu noski Lafitteren Grammaire basque agertu dela bigarren aldiz. Nai bazendu, eskuratuko nizuke zenbait egunen buruan. Alaber López Mendizabalen Manual de conversación castellano-vasco, laugarrenez au, baiña leen argitaraldiaren arabera. Au, ene iritziz, obea da tartekoak baiño.
Barka ezadazu, otoi, ixillaldi luze au. Eta etzaiozula ixillarekin erantzun zure adiskide damutu oni.
Pentsatu dut egokia izan daitekeela Mitxelenak gutunetan barkamena zer dela eta eskatzen duen eta nola adierazten duen eskea jasotzea. Esan beharrik ez dago ez ditudala ez arrazoi guztiak ez adierazteko modu guztiak ekarriko. Bilketa ordenagailuz egitea dela medio, erraz-zurrean, barka letra-segida duten eske batzuetara mugatuko dut gaurkoa.
Hala ere, ezin izan diot muzin egin barka–hitzik-gabeko-barka-eske dotore hau hona ekartzeari. Ibiñagabeitia jaunari guri adina begi-gozagarri gertatuko zitzaizkion, beharbada, Mitxelenaren hitzok:
Guatemalara Errenterian, 1954-VIII-12
Agur, adiskide,
Ene izena ikusi orduko onako eskutitz au urratzen ezpaduzu –eta bazenduke noski ortarako arrazoirik–, ikusiko duzu nere jokabide lotsagarriaz lotsaturik nagoela, bear adiñako lotsarik izatea erraz ezpada ere, sinestekoa ezpada ere, ain atsegin izan zitzaidan ura artu nuen ezkero izan dut asmoa bereala erantzuteko eta eskerrak emateko, bai bidali zenizkidan adiskide-itzez, baita eskura dizkidazun aldizkariez. Baiña alferrik izan zen nonbait asmo ura, infernuko kale zabaletan barrena ugari aurkitzen diren aietakoa. Badakit ene burua zuritzea eziñezko lana dela, enaiz beraz ortan asiko. Aitzakirik aurki balekit, den apurra nabillen bezain lanpeturik ibiltzean billatu bearko. Etxea mantendu-bearrak lanik asko ematen du batetik, eta ortaz gaiñera ene arloan zer edo zer egin nai. Eta, badakizu, zerbait egingo bada, gaiñerantzeko kezkak burutik astandu bear izaten dira. Eta kezka-astantze orren teknika ain ederki ikasi dut –eskola onean ikasi gaiñera–, gogoan eduki bear nituzkeanak ere, aalegin andirik gabe, aaztu egiten baitzaizkit orain. Baiña utz dezadan saio alfer au, zuritu bearrean naizen baiño beltzago ager enadin.
Erantzuten luzatu izanak eraman du Mitxelena Andima Ibiñagabeitiari barkazioa eskatzera. Eta horixe da, hain zuzen, gutun gehienetako (46 gutunetako) barka eskeen motiboa: lana dela eta, osasun-arazoak direla eta… ezin konplitu izan ditu hartzailearekikoak bere tenorean.
Adiskide maitea,
Lotsaz beterik idazten dizut, orren luzaroan erantzunik gabe eduki zaitudalako. Eztakit esatera noanak garbitu ala beztu egiten ote duen horrela burua, baiña zurekin egin dudana beste guztiekin ere egin bearrean arkitu naiz: iñori ez idatzi, alegia. Luze litzake banan banan kontatzea zertan ibilli naizen eta zenbat istillu izan ditudan horrela ixilik egoteko, luze eta aspergarri gaiñera. Sinista zadazu, alere, ez naizela horrela egon zure gauzak gutxi etsi nairik, ezin-bestean baiño.
Orain, zerua argitzen asi zaidan ezkero, dirudienez, jaso itzazu arren esku urrikaltsuz laburkiro ematera noakizun berriak. (…)
Horrenbeste denboran erantzunik gabe eduki zaitudalako. Ez da gogo-faltarik izan, astia nuen urri, presakako lan batzuek zirela medio.
***
Adiskide maitea,
Barka ezadazu orrenbeste luzatu baldin badut erantzun au. Lanez beteegi ibilli naiz, ordea, eta osasunez utsegi azken-aldi onetan.
***
Adiskide maitea,
Barkatuko aal dizkidazu zure kontra egin ditudan ezin konta adina uts eta oker. Eztakit noiz ezkero nagoen zuri erantzun gabe. Ezta erraz azaltzea zer gertatzen zaidan, neronek ere ezpaitakit ongi, baiña guztiekin atzeratua nabil, eztut emanikako itzik betetzen eta abar. Azken-aldi onetan, gaiñera, urdailla asi zait lanak ematen berriz.
«Ixilaldi luzeegia» izan/egin du, inori erantzun gabe. Honelaxe bukatzen ditu, hain justu, gutunak behin baino gehiagotan:
Eskumuiñak Baumgartl andreari. Eta barka ezaiozu, otoi, gutungille alfer oni ixilaldi luzeegi au. Beti bezala esanera naukazu.
Berandu eta, gainera, behar baino laburrago edo luze eta/edo aspergarriago erantzun du:
Presaka ari naiz eta barkatuko aal didazu lerro oen laburra eta berandua. Esanera naukazu, ordea; muturik bada ere. Goraintziak anaiari eta Miranderi guzion izenean eta soldaduxkako lanak ez aal zaizkizu astunegi izango.
Biotz-biotzez.
***
Barka zadazu sermoi aspergarri au eta zure eskuetan uzten dut auzia
Ausartegi jokatzeagatik ere eskatu du barkamena:
NORBERT TAUERi
Pragara Errenterian, 1954-XII-21
Ene adiskidea,
Barka ezadazu arren izen ori ematen ba´dizut, baiña ezta arritzekoa. Zure izena eta zure idaz-lanak ezagun ditut aspaldidanik eta sail orretan lanean ari geranen artean ba-dira elkar lotzen gaituzten lokarriak, bestelako adiskidetasunarenak baiño eten-gaitzagoak gaiñera.
Inori ezertan huts, oker egiteagatik:
Ene errua duzu bada soil-soillik ortarako artu ninduten lagun eta lankideen ongi-etorria garaiz eskuetara ezpazaizu. Barka zadazu, arren.
***
Batetik bestera ibilli bearrean aurkitzen naiz, aizeak darabillen orbelaren gisa, jakintza gaietatik literaturara eta viceversa. Orrexegatik eztauzkat beti gogoan eduki bear nituzkean gauza guztiak. Barkatuko aal didazu.
***
Gaizki esanak barka, arren. Eta nai duzun arte. Eta enaiz txantxetan ari: edozer gauza egingo nuke zurekin gertatukoa aaztutzeko, esan nai dut gertatutakoa desgerta-arazteko. Au zenbaitek obeto esango luke, baiña eztut era oberik arkitu.
Biotzez.
Ezer eskatu behar izateagatik:
Jauna,
Eskean gatozkizu. Herria ederki eltzen zaigu, uts bat izan ezik. Uztailaren 19ekoa, 310-garrena, eztugu artu; leenagokoa, berriz (309-garrena, Uztailaren 12-ekoa), bi bider etorri zaigu. Falta zaigun ori, aal bazendute, igorriko bazenigukete, pozik artuko genduke, utsik gabe nai bait-genduke Herria gorde. Eskerrik asko eta barka gure ausartzia.
***
Barka zadazu bada dituzun lan gogorren gain egotzi nai dizudan lana eta nolanai ere, eskerrik asko. Biotzez.
Barka eske erretorikoak ere egiten ditu. Gutunak amaitu beharrez edo, barka hitzak darabiltza mami handirik ez duten, baina gizaki arteko komunikazioan —agurtzea bezalaxe, esate baterako— ezinbestekoak diren esapide, formula eta gainerakoen modura:
Barka ezazkidazu gaizki esanak, orrelakorik baldin bada. Eta esanera naukazu zernaitarako, beti bezala. Biotz-biotzez.
***
Gaizki esanak barka eta aurki arte. Biotzez.
Arestiko adierazteko modu dotoreen ondoan, bukatzeko gehien hunkitu nauen gutun zatia erantsi nahi dut. Andima Ibiñagabeitiak Guatemalatik liburu batzuk eskatu dizkio Mitxelenari. Barka eske erantzun dio Errenteriatik Guatemalara, 1954ko abuztuaren 29an.
Beste gauza bat ere nai-ta-ez esan bear nizuen, eta azkenerako utzi dut, esateak apurren bat larritzen nauelako. Azken aldi onetan enaiz oso lasai bizi, diru-kontuan esan nai dut. Badakizu, baditut bi seme-alaba, irakaskuntzak, privatuak batez ere, eztu askorik ematen eta nere lanak enituzke bertan-beera utzi nai. Eta, jakiña, ortarako artzen dudan astia besteri kendu bear. Eskatzen dizkidazun liburuengatik diot au. Ain juxtuan dabillenari edozer gastu txikik bere kontu guztiak azpikoz gora jiratzen dizkio. Eta enabil aitzakia-billa –a, ala balitz!–, gure egoera zeaz-zeatz, eta den baiño argixeago bear bada, azaltzen baizik. Barkatuko aal didazu, eziñak eragiten didan ezkero!
******************
Barkamena inori zergatik eskatzen diogun… Xabier Montoiak katua labean sartzeagatik eta «arrebaren esnean» pattarra jartzeagatik eskatu zion amari barkamena (Barkatu, ama). Eta nik, berriz, honaino iritsi zaretenoi behinik behin, beharbada zuen interesekoa ez zen gai batean «luzeegi» aritzeagatik. Aim zorri.
Gutunak bukatzeko Mitxelenak darabiltzan esapide, formula, dena delakoetako batzuk ekarriko ditut. Batez ere, oso gertu izanda ere adierazteko beste moduren bat (horrela esatea badago), gutungilearen hautua, joera, isuria ispilatzen duten esapide batzuk.
«Hasieran» jasoa dugu agur diosala askotxotan darabilela Mitxelenak abiaburuan (39 gutunetan). Amaieran, berriz, oso gutxitan zuzentzen zaio gutunaren hartzaileari agur erabilita; bitan besterik ez du agurtzeko ekintza perlokutiboa gauzatzen: «Agur eta agindu», «Agur eta goraintzi». Ia beti jotzen du solaskideari mintzatzera hartu aditza hasieran duen aginterazko perpausa erabilita: «Ar ezazu adiskide berantkor onen biotzeko agurra», «Ar itzazu gure agurrik beroenak. Biotzez»…
Mitxelenak ahoz erabiltzen zuen adio (errenteriarrok «ariyo» esaten duguna) ez du behin ere idatzi gutunen bukaeran. Ezta egun ikusten (eta entzuten) den «Ez adiorik» ere.
Esan bezala, hartu aditza hasieran duten perpausak maiz darabiltza (30 bat aldiz) hartzearen objektua agurraren ordez zorionak eta goraintziak direlarik batez ere: «Ar itzazu nagi onen goraintzirik oberenak. Biotzez», «Har itzazu, bada, gure eskerrik eta goraintzirik hoberenak»… Halakoetan ez dugu behin ere ikusi goraintziak, zorionak aditzaren aurretik adieraziak (demagun, «gure goraintzirik hoberenak har itzazu» edo).
Ezta gutuneko azken pasarteko perpausean lehen pertsonako genitiboa (ez singularra ez plurala) hasieran duenik ere. Bigarren pertsona duten 10 bat gutun badaude: «Zure berriak, merezi ez baditut ere, pozik hartuko nituzke. Beti bezala, esanera naukazu», «Zure berrien begira gaude. Har itzazu, bizkitartean, gure goraintzirik hoberenak», «Zure morroirik zintzoena»…
Arestiko zorionak eta goraintziak direla, hain zuzen, harrigarri samarra egiten da eskumuinak hitza gutun-amaieretan (bai bukaeraren hasieran, bai beste osagai batzuen artean) behin bakarrik erabili izana: «Eskumuinak Baumgartl andreari. Eta barka ezaiozu, otoi, gutungile alfer honi ixilaldi luzeegi hau. Beti bezala esanera naukazu». Gainerakoan, beti goraintziak darabil bai azken agurraren hasieran (15 bat aldiz): «Goraintziak guztioi eta urren arte. Bihotzez«, «Goraintziak emaztearen partetik, mila esker berriz ere, eta aurki arte. Bihotzez»…, bai perpausean: «Ar itzazu zuk ere gure goraintziak ea lenbailen asi-berria dugun urte ontarako biotzez zuzentzen dizkizugun opak eta ongi naia egokitzen zaigun».
Askotan burutzen ditu eskutitzak eskerrak ematen: «Eskerrak berriz ere bihotz-bihotzez eta esanera naukazu beti bezala», «Eskerrik asko berriz ere», «Mila esker, berriz ere, eta barka»… Kopuruan antzera bi moldeak: Eskerrik asko, 25 bat aldiz, Mila esker, 18tan.
Eskerrak ematearen ondoan berrizere askotan darabil; berriroere, berriz, behin besterik ez: «Eskerrik asko berriro ere. Bihotzez».
Barkamena eskatuz ere bukatzen du gutunik behin baino gehiagotan («Barka, berriz ere, eta aurki arte»…). Ia beti aditza jokatuta darabil: «Barka ezadazu, otoi, ixillaldi luze au. Eta etzaiozula ixillarekin erantzun zure adiskide damutu oni», «Barka ezazkidazu gaizki esanak, orrelakorik baldin bada. Eta esanera naukazu zernaitarako, beti bezala. Biotz-biotzez»…
Esanera edukitzea ere oso baliagarria gertatzen zaio, bai esaldietan txertatuta (arestiko barkamen-eskeko adibidean bezala, asko eta askotan), bai gutun-amaierako azken esaldiaren hasieran. 15 bat eskutitzek honen gisako bukaera dute: «Esanera gauzkazu. Biotzez»… Bitan, ordea, esanetara erabili du: «Esanetara gauzkazu zernaitarako. Biotzez».
Parekideekin bukatzen joateko, ekar ditzagun Aurki arte eta Urren arte. Horrelaxe darabiltza beti. Ez du inoiz laster arte, ezta hurrena (ezta hurrenera) arte ere; bai, ordea, behin, orduraarte: «Biar edo etzi deituko dizut gauean onezaz mintzatzeko. Ordura arte, biotzez». Ikusi arterik ere ez dugu bat bera ere ikusi.
Zain / Begiragelditu eta Zain / Begirageratu. Beti-beti gelditu darabil: «Zure erantzunaren begira gelditzen naiz, bada», «Zure berrien zai gelditzen gara», «Zure berrien zai esanera gelditzen natzaizu»…
Hasiera garrantzitsua izanagatik, bukatzen asmatzea ere ez da ardura gutxiagokoa. Horrexegatik, pareen zerrenda aspergarri samar hau umore pixka batez kita dezagun, Mitxelenaren bukaera umoretsu parea ekarrita:
«Milla eta milla esker. Eta bidai on, druiden artean». Jon Miranderi (1955.08.09).
«Hontaz, beste nonbait, mintzatuko naiz, astirik baldin badut. Bitartean, bihotzez agurtzen zaitu zure adiskide (Jainkoari eskerrak) desmitifitatu(sic) honek». Gabriel Arestiri (1973.02.17).
Blog honetatik kanpoko beste kontu bat zela medio, uda honetan (berriz ere) Koldo Mitxelenaren euskal gutunekin egin dut topo; zehatz esan, Patri Urkizuk 2004an editatu eta Errenteriako Udal Artxiboaren Bilduma aldizkariko 18. alean argitaratu zituen 236 gutunekin.
Ikasturte berriaren hasiera hau ere nolabait bideratu behar eta bururatu zait hizpide hartzea errenteriarraren gutunon hasiera, hain justu.
Puntuazio-markak direla eta, atentzioa eman dit hasierako diosalaren ondoren gehien-gehienetan koma darabilela (Adib. «Ene adiskidea,») eta bi puntuak, berriz, arrunt gutxitan: 6 gutunetan («Ene adiskidea:»). Puntua 5 gutunetan erabili du («Ene adiskideak.») eta gutun batean ez du puntuazio-ikurrik bat ere erabili («Adiskide»).
Gutunaren norentzakoari zuzentzeko sei hitz darabiltza batez ere Mitxelena igorleak: Adiskide oso maiz (94 gutunetan): «Adiskide», «Adiskide hori», «Adiskide maitea»… moduko sintagmetan. Behin ere ez da baliatzen adiskidek oso gertukoa bai, baina kide erabatekoa ez duen lagun hitzaz (OEH: Lagunak, euskaraz, ez dira nahi eta ez adiskide, eta adiskideak, batez ere politika arloan, ez dira lagun nahi eta ez. MEIG VIII 32.).
Agur da 39 gutunen hasiera (gehienak «Agur(,) adiskide» modukoak dira). Esan beharrik ez dago ez duela gutunik hasi Mitxelenak berariaz gaitzetsi zuen «nonahiko» Kaixo erabilita (OEH: [Orduko jendea] txunditurik geldituko zen, esaterako, entzun izan balu Kaixo! dela nonnahi, nornahirekin erabiltzen den euskal diosala. MEIG VII 32.).
Ene genitiboa 46 gutun-hasieratan ikusi dugu («Ene adiskide(a)(hori)»…), eta Nere 9tan («Nere (adiskide(a)) (jaun)»…). Jaun 20 gutunetako lehen hitza da («Jaun(a) (adiskide ori)»…). And(e)re erabiltzeko aukerarik ia ez dauka gutunotan; Teresa Urrestarazu («Ene adiskide ori» esaka agurtzen du) ez beste gutun-hartzaile guztiak gizasemeak (edo erakundeak) dira eta. Euskaltzale hitza 14tan darabil («Euskaltzale begiko ori», «Euskaltzale biotzeko ori», «Euskaltzale maite ori»…). Hirutan besterik ez du gutunaren norentzakoaren izena edo deitura zehaztu: «Irigoyen adiskidea», «Joxe Mari adiskidea», «San Martin adiskidea».
Azkenerako utzi dut han eta hemen inoiz atera izan den gaia: bokatiboaren erabilerarena. Bestela esan, nola zuzentzen zaion hartzaileari gutunen hasieran Mitxelena, sintagma determinatua edo determinatu gabea erabilita.
Gutun-bilduma honetan, behinik behin, gehienetan determinatzaile sintagma darabil Mitxelenak hasierako adierazpidean (bokatiboa darabilen 223 gutunetatik 151tan). Kopuruan antzera darabiltza erakusledunak ((h)ori da beti) (77tan): «(Ene) (Agur) adiskide (biotzeko) ori», eta artikuludunak (74tan): «Adiskide (maitea) (biotzekoa)», «Ene adiskidea» (beti artikuluduna darabil, «Ene jaun eta adiskide» geroxeago aipatuko dugunean izan ezik), «Jauna(k)» (hau ere beti artikulua duela darabil)…
Determinatzaile gabeaz baliatzen da 72 gutunetan: 33tan «Adiskide» da hasiera, 17tan «Agur(,) adiskide» eta, hemen sartzea badago, 18tan «Agur» hutsa. Bitan besterik ez du zehaztu Agur diosalaren ondoren determinatzaile sintagma: «Agur, aita Mujika», «Agur, euskaltzale ori». Ondoko hasierako esapideok (sintagmok) ere artikulurik gabe darabiltza: «Adiskide maite», «Aspaldiko adiskide», «Ene jaun eta adiskide» eta «Nere adiskide» (adibide bana dute).
Pertsona arteko harremanak hitzez hasteko moduak, genero epistolarrak berak (erregistro formaleko paperezkoak, lagunarteko erregistroko Internet bidezko berriagoak…) hemen lardaskatu dugunerako baino askoz gehiagorako ematen dute, jakina, baina gaurkoa hemen utzi beharko, hasierako kontuetan.
Gaurko gaia, berriz ere, hizkuntzaren erabilera batek niregan sortzen duen harridurarekin dago ezkondua.
Kontua da ikasleen lanetan hasia naizela gero eta maizago suertatzen ergatibodun perpaus erlatibo jokatugabeekin (horrela esatea badago). Hauen modukoekin:
Festa antolatutako enpresak dioenez
Antolatu aditz iragankorra bada, hor bezala, lehenago esperoko genuke erlatibizatua[1] objektu funtzioa subjektua baino; demagun, esanahia aldatuta, «Enpresak antolatutako festa arrakastatsua izan da». Eta arestiko perpausaren esanahiari eutsi nahi izanez gero, berriz, aukera arruntena, niretzat behintzat, adizki jokatuko perpausa litzateke: «Festa antolatu duen enpresak dioenez». Edo, kasu honetan behintzat, irtenbide lexikoa. Adib.: «Enpresa antolatzaileak dioenez» («Enpresa festa-antolatzaileak dioenez»?).
OEHko antolatu hiztegi-sarrerako hiru antolatutako erlatibo jokatugabeak horrelakoxeak dira, antolatu aditzaren erabilera iragankorreko objektu zuzenak.
Euskaltzaindiaren 2011ko perpaus jokatugabeen gaineko gramatikak ere, nahiz ergatiboak erabat baztertzen ez dituen, erlatibizatzeko eskalan aukera handiagoa ematen dio kasu absolutiboari ergatiboari baino.
a. Erlatibatzeko eskalari dagokionaz, erran daiteke perpaus erlatibo jokatugabeetan maiztasun eta erraztasun handiagorekin agertzen direla absolutiboan diren izen-sintagma erlatibatuak (3a), nahiz ergatiboan ere izan daitezkeen (3b):
(3)
a. Ez dut gauza onik pentsatzen [gizon haiek egindako] lanaz.
b. Ez dut gauza onik pentsatzen [holako lanak egindako] gizonez.
(EGLU-VII: 417)
Cidek ere Sareko Euskal Gramatikan perpaus erlatibo jokatugabeen deskripzio bera ematen du; absolutiboa (dela iragangaitzeko subjektu, dela iragankorreko objektu zuzen gisa) aiseago erlatibiza daiteke ergatiboa baino. Testu idatzien lagin bateko datu hauexek ere ematen ditu Estatistika txiki bat atalean:
Bada, parte hartu aditz-esapidea tarteko dela irudipena daukat ergatiboa, subjektua ari dela nagusitzen erlatibo jokatugabeetan (erlatibo jokatuaren eta parte hartzaile irtenbide lexikoaren kaltetan). Nire begi-belarriei bitxi samar egiten zaizkien hauen tankerakoetan:
Kontzertuan parte hartutako denei zorionak eman zizkien
Komunikazio ekintzan parte hartutako partaideen arteko komunikazioa nolakoa den aztertu
Pentsatuaz ez dela gure ikasleen jokamolde berezi eta bakarra, ohiko bidea egin dugu: antzeko adibideak beste corpus batzuetan bilatu. OEHko parte hartuhiztegi-sarreran ez dut adibiderik batere topatu aztergai dugun parte hartutakorenik. EPGnparte hartutakokprentsan 14 esaldi ditu, 11 artikulutakoak, eta liburuetan 10 esaldi (hirutan ez beste guztietan ergatibo erlatibizatuarenak) liburu banatakoak (lau itzulpen ere tartean) daude.
ETCko corpusean adibide askotxo daude; guztiak Argia, Berria, Egunkaria eta Goienkaria egunkari-aldizkarietakoak.
Alegia, orain datuon kopuruak sortu dit harridura, harritzen ninduen erabilera uste baino zabalagoa dela ikusi baitut. Harriduratik abiatuta beste urrats bat egiteko hauxe kanporatzera ausartuko naiz, jakinik ere ez dela ez erabateko ez artesirik gabeko azalpena izango.
Parte hartu subjektu ergatiboduna da, baina ez dirudi aditz iragankorra denik, iragangaitz inergatiboa baizik; alegia, kanpoko argumentua besterik ez duen, subjektu ergatiboa duen, baina objekturik ez duen (*ZER parte hartu) aditz-esapidea. Alde horretatik, aditz iragankorren murriztapen bera izango luke, alegia, eskalan ez luke aukera handirik subjektua erlatibizatzeko[2]?
Baina haiek ez bezala, objekturik ez izatean, iragankorren aukera ohikoena (objektua, absolutiboa) erlatibizatzerik ez dauka. Hortaz, zein aukera dauzka jokatu gabe erlatibizatzeko? Gainera, aditzaren «hurbileko osagarria» ere kontuan hartzen badugu («parte hartu ZERTAN»), ez dirudi alde honetatik ere oso erraza daukanik parte hartuk jokatu gabe erlatibizatzeko.
(45)
a. ?[Hitz egin dizudan] idazleak (izen sintagma erlatibatua instrumentalean izanki)
b. [Aipatu dizkizudan] idazleak
Adibide hauek ikusirik, ez da dudarik bigarrena anitzez argiago eta naturalago dela: aditz trantsitiboa erabiliz (aipatu) objektu zuzena erlatibatzen da (45b); hitz egin aditzarekin, berriz, adizlagun bat erabiltzen da aditzaren hurbileko osagarri ez dena (instrumentala): erlatibakuntza ez da hain erraza eta bortxatua bezala.
Oso garrantzi handia du puntu honek euskaran, erlatibatzeko eskalak askotan aditzen aukeraketa bidera baitezake. (EGLU-V: 193).
Horregatik jo dute hiztunok subjektu ergatiboa erlatibizatzera? Ez dakit.
Azalpen taxuzkoagoren baten eske, Lizardi etorri zait gogora, beti berezi harrapatu izan dudan harako «Leihoak itxitako jauregia / basoak iduri» Antton Valverdek ahoan duela. Baina hori ere beste baterako utzi beharko.
(Barkatu. Beharbada nire asmazioa besterik ez den harridura asti-lapur bihurtu zaizue).
[1]Erlatibizatu formaz baliatuko naiz, Hiztegi Batuaren proposamenari helduta, nahiz gramatiketan ez duten autore guztiek horrela erabiltzen. Sarrerako aipuak lekuko.
[2] Ez dut honenbestez esan nahi aditz-esapide guztiek, ezta «izena + hartu» osaerako guztiek modu bereko jokamoldea dutenik. Esate baterako, Zehazkik accidentado 1adj(persona)(istripuan) min hartutako, kolpatu(tako) itzultzen du, baina bistan da bi aditz-esapideon ezaugarri tematiko eta semantikoak ez direla gisa berekoak: min hartu duenak ez du min hartzean egile edo eragiletasunik (min hartzearen ‘jasailea’ edo da) eta parte hartzeak, berriz, nolabaiteko egiletasuna eskatzen du. Sarreran gai asko utzi ditugu alde batera, hau ere bai.
Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa. Libreta General. Cuenta Corriente nº… de D… Domicilio… Pueblo... azalean idatzia duen liburuxka eskuetara iritsi berri zait. Pezeta baten sarrera beste mugimendurik ez dauka jasoa. 1900. urteaz geroz Gipuzkoan jaiotzen ziren umeei zabaltzen zieten aurrezkiak gordetzeko liburuxkaren aleetako bat da [1]; 1918ko irailaren 6an zabaldu zuten Irunen.
«Verdades que deben extenderse» du lehen atalak buruan. Mandatua: gurasoek ez dezatela alkoholik edan, kaltea eta gaitza besterik ez dute etxera eramango.
Los hijos de los alcoholizados son muchas veces enclenques, idiotas, deformes. Muchos mueren con convulsiones.
«Egia» horien eta beste eskuren batek liburuxka-jabeentzat zehaztutako «Instrucciones para el imponente» direlakoen ondoren, 13 orrialdetxoko testu bat dago, gaztelaniaz lehenbizi, euskaraz geroxeago. Ama berriei eskainitako testua da. Amak umetxoak bularrez haztera bultzatu nahi ditu, eta gomendioak ematen dizkie jakin dezaten nola jokatu umetxoa behar bezala elikatzeko.
Litekeena da testua ezaguna izatea, baina niretzat ez zen hala, eta ezjakinean dagoen bakarra izango ez naizelakoan, zuekin konpartitzera deliberatu naiz. Alde askotatik mereziko luke, nik uste, aztertzea. Beteak beste, XX. mendeko lehen laurdenaldi hartan kokatzea interesgarria litzateke: Nork pentsatu zuen komeni zela halako testu bat egitea? Zergatik? Nork irakurtzekotan egina? Zergatik testua aurrezki liburuxkan plazaratu? Nork erabaki zuen gaztelaniaz eta euskaraz eman behar zela? Nork itzuli zuen euskarara? Nola erabaki zuen itzultzaileak zein hizkera moduz baliatu? Zenbat euskaldunek, zenbat emakume euskaldunek jakingo zuten orduan irakurtzen? Eta abar. Erantzunik ez dut, ordea.
Atal eta ataltxoen izenak besterik ez ditut jasoko, uste baitut izenburuak elkarren parean jasotzea egokia izan daitekeela itzultzailearen lanaz ohartzeko. Nolanahi dela ere, liburuxkako euskal atala eskaneatuta hemen jarri dut, gustua duenak eskura eta eskuzta dezan (Aurrezki kutxa 1918ko liburuxka_eusk).
Bi atalen izenburuak honelaxe idatzita daude. Errespetatuko ditut letra larriak eta xeheak, lerro bukaerak non egin dituzten (sintagmako zein atal bereizita), okerrak (Mery gaztelaniaz, Merry euskaraz…, euskal testuko izen berezi guztiak «mediku jauntzat» jo dituzte)…
INSTRUCCIONES A LAS MADRES
PARA
AMAMANTAR Á SUS HIJOS
ARREGLADAS POR
el Doctor Budín, M.me Landrin, M. Gaston Mery
y el Doctor M. Variot
BEREN UMEAC BULARREZ
ASITZECO CONTUAN
AMAC EDUQUI BEAR DITUZTEN
ARGIBIDE EDO JAQUINBEARRAC
Medicu jaun
Budín, Landrin, Gaston Merry eta Variotec ipiñiac.
Era berean, iruditzen zait ataltxoen izenak bi hizkuntzetan ikusteak argi pixka bat eman dezakeela XX. mende hasierako itzultzaile hura hitzak eta (batez ere?) sintagmak itzultzeko nola moldatu zen ikusteko. Ildo horretatik, ariketatxo moduan, konpara daiteke testu horretan erabilitako hainbat hitz-sintagmarentzat emandako irtenbideak eta egun hiztegietan ematen direnak (demagun mamada [2], biberón, destete, lactancia (materna (amagandiko edoskitze; edoskitze natural (Euskalterm)), mixta (ez dut ordainik aurkitu hiztegietan), artificial (edoskitze artifizial (Euskalterm)), esterilizador…) eta/edo gisa bateko edo besteko corpusetan topa daitezkeenak.
Hauexek dira ataltxoen izenak. Hemen ere grafia bere horretan utzi dut.
De cómo han de ordenarse las mamadas de las criaturas
Cer nolatan umeari bular aldiyac eman bear zaizcan
Cuidados que han de darse al niño durante la lactancia
Bularreco umeaquin eduqui bear dirán contuac
Cuidados especiales para la madre que está criando
Bularreco umea daucan emacumeac bere buruarequin eduqui bear dituan contuac
Lactancia mixta
Bularrez eta beste gauzez umea azitzearen gañean
Hay que pesar á los niños
Noizic beiñ comeni da umeac pisatzia
Lactancia artificial
Ganadu esnez umea azitzearen gañean
Leche esterilizada
Ur iraquiñez garbitutaco esnea
Aparatos esterilizadores
Esnea garbitutzeco ontziac
Leche esterilizada industrialmente
[Euskal atalean ez dago ez izenbururik ez azalpenik]
Las diluciones de la leche
Urez nastutaco esnea
Elección del biberón
Mamadora edo titi-ordecoac nolacoa izan bear duan
Cantidades de leche convenientes para cada mamada
Eran-aldi bacoítzean umeac artu bear duan esnea
Intervalos entre las mamadas con biberón
Mamadoraco eman-aldi batetic bestera gorde bear dan dembora
Alimentos que convienen para el destete
Bularra quentzeraco umeai eman bear zaizten janari edo artzecoac
Los repartos de leche esterilizada y las consultas por la criatura
[Euskal atalean izenbururik ez, baina erdal azalpenekoa arestiko euskal ataltxoaren bukaeran dator]
Hizkuntza kontuez gain (eta aurrezki kutxen eginkizunen eta beste hamaika kontuez gain), besterik ere eskaini dit testuak: euskararen itzultzaile (niretzat ezezagun) horrek XX. mende hasierako Frantziara bidali nau, testua «ipini» zuten egileengana. Horrela egin dut topo Pierre Constant Budin medikuarekin (1846-1907), eta ohartu gure erdal testua ere seguruenik Budinek 1900an argitaratu zuen Le nourrisson: alimentation et hygiène – enfants débiles, enfants nés á terme lanaren laburtzapen-egokitzapen-itzulpena izan daitekeela. Umeentzako zerbitzuen zerbitzuburua izan zen Amélie Landrin andrearen berri ere jakin dut. 1892an Frantzian «A la goutte de lait» sortu bide zuen M. Variot doktorearena ere bai… Eta Donostiara eraman nau horrek guztiak, 1903an sortu eta ezagutu genuen «Esne-tantora»…, eta guztia itzultzaileen lanari esker.
Samurra testua, usain, sentimendu eta zer jakingarri askoren sortzaile eta berriztagarria. Gainera, emakumeentzako testu argia da, gure amonen garaian irakurtzen zekiten emakume euskaldun giputzek aise ulertzeko modukoa, nik uste. Niri behintzat hala iruditu zait.
Idoia Santamariaren txakurrarena baino bizimodu patxadatsuagoan irabaziak lortu ditut, inondik ere. Itolarrian bizi den Mari Larri itzultzaileren bat tartean izan ez bazen, ez nuen izango ez Frantziako bidaiarik, ez zuei halako testu luzea (barkatu) egiteko aukerarik… hil honetako zorraren kitagarri.
[1]N.B. Desde 1º de Enero de 1900, á toda criatura que nazca en Guipúzcoa, se le dota gratuitamente con una libreta de la Caja de Ahorros Provincial, importante una peseta; y para evitar el reintegro de esa peseta inicial, anulando, por consiguiente, esa Libreta General, se consigna la cláusula de reserva siguiente: El saldo de esta libreta nunca podrá bajar de una peseta mientras viva el propietario.
[2] Euskaltermek ez dit uzten lotura hitzarekin egiten. Zehazkitik hartuko ditut.
Blog honetan parte hartzea (kezkagarri samarra ez ezik) aberasgarria (ere) denik ezin ukatu: aukera ematen du elikatzeko (batzuen eta besteen luma zorrotz eta ongi hornituen inbidiatan, askotxotan); gogaideren bat mintzatzen bada, geure iritziei sendoxeago eusteko; inoiz edo behin, harako beste hark esanean zirrikitu eta lainoa ikusteko, eta, jakina, baita gure usteen ahulezia eta okerrez jabetzeko ere.
Gertatu ere gertatzen da, hileko mandatua bete behar eta, aspaldi edo berriro begietan eman zigun gertakariren bat, inoiz zalantza-bidea izan zaiguna, asti faltagatik begi-belarrietako zokoren batean estalita utzi genuena plaza honek berreskuratzeko aitzakia, eta aukera, ematea.
Egoera horretantxe ikusten dut, bada, neure burua, zalantzetako hari-mutur bati heldu beharrean. Honexekin du zerikusia: denbora adierazten duen garai izena (2 garai); Orotariko Euskal Hiztegiko hiztegi-sarrera honetakoa:
2 garai(V-gip, G, AN-gip-larr-5vill-ulz-erro, B; H). Ref.: A; VocZeg 288; AspLeiz2; Iz Als (amárgaraiyan, bedatzigaraiyán), Ulz (ta), ArOñ; Gte Erd 130. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y alto-navarros desde mediados del s. XVIII. Entre los vizcaínos sólo lo encontramos en D. Aguirre, Arrese-Beitia (AmaE 368) y algunos autores del s. XX. Al Norte hay algún ej. aislado en J. Etchepare y Mattin (22). En DFrec hay 549 ejs., 3 de ellos septentrionales. Momento, hora; época, tiempo. “Temps, moment opportun, occasion. Non zen Iesus garai artan? (LE).
Zehatzago esan, garaian inesibo singularraren eta garaiko-ren erabilera. Argi dezadan alde batera utzi dudala OEHko hiztegigileek 2 garai hiztegi-sarrerako GARAIAN azpi-sarreran ematen duten beste adiera, “garaian garaikoa”, “behar den, egoki den ordua…” adieraztekoa, alegia.
GARAIAN. a) A tiempo, en el momento apropiado. v. GARAIZ. […] Garaian zatoz. Oraintxe daude ezkontzeko zortzi mutil ta bederatzi neska. AndAUzta 42. (Empleo irónico, con el sentido de ‘a buenas horas’). Garaian oroitu zaiote. Ag G 302. b) (S, R ap. A; gaian R-uzt ap. A). (Precedido de part.). “Eta… gizon egin garaian, ubi homo factus est” Bon 6. […]
Auzia kokatu eta hornitzeko, bi iturburutara jo dut: Interneten eskura dagoen Elizen arteko bibliaren euskal itzulpenera eta (itzulpen hori ere hartzen duen) Ereduzko Prosa Gaur corpusera.
Batez ere kontakizunaren hasieran, gertakariak denboran (bai iraganean bai etorkizunean) kokatzeko darabilte Bibliaren euskal itzultzaileek garai hartan (35 aldiz), eta gehiagotan (60 aldiz) orain bazterrean paratuko dugun aldi hartan:
Garai hartan mundu guztiak hizkuntza eta mintzaira berberak zituen. Has 11,1
Jaunak dio: «Garai hartan Israelgo leinu guztien Jainko izango naiz eta haiek nire herri izango dira». Jr 31,1
Kontalariak(iragandako) denboraren erreferentzia zehatzik ez duela adierazteko erabiltzen den garai batean ere hor da, jakina. Hau ere saihetsean utziko dugu:
Garai batean, oraindik legerik ez zegoenean, ni bizirik nengoen; agindua etorri zenean, ordea, bekatua piztu zen. Erm 7,9
EPG corpusean ere garai hartan arestikoen ildokoa maiz jasoa dago. Liburuetan 1217 esaldi, 197 liburutan; prentsan 446 esaldi, 381 artikulutan. Bidenabar, aitor dezagun liburuok biltzen dituztela adibide gehienak: Asisko Frantzizko, Asisko Klara, Askoren artean: 144 agerraldi / 72 esaldi; Legeen espirituaz II, Montesquieu / Iñaki Iñurrieta: 110 agerraldi / 54 esaldi; Luzaiden gaindi, Angel Aintziburu / Jean Baptiste Etxarren: 66 agerraldi / 33 esaldi eta Elizen arteko Biblia, Askoren artean: 66 agerraldi / 33 esaldi.
Garaian galdetuz gero, Bibliako adibideetan dena delako garaiaren erreferentea diskurtsoko beste elementu batek mugatzen du, agerian mugatu ere: noren, noizko, zertarako… garaian. Era honetara:
Eberrek bi seme izan zituen: batak Peleg, hau da, «Zatiketa», zuen izena, bere garaian zatitu baitzen mundua; anaiak, berriz, Joktan. Has 14,1
Filistearrek lurrez beteak zituzten Isaaken aita Abrahamen garaian honen morroiek zulatutako putzu guztiak. 5. Has 26,18
Abraham zaharra izan arren, Sara haurdun gertatu zen, eta semea eman zion, Jainkoak iragarritako garaian. Has 26,15
Izan ere, ardiak ernaltzeko garaian hauxe ikusten nuen ametsetan: ardiak ernaltzen zituzten ahariak marradunak, pintoak eta nabarrak zirela. Has 31,10
eta, bere inguruan zenbait gizon bildurik, taldeburu egina. Baina Davidek Hadadezer menderatu zuen garaian, Damaskora jo zuen Rezonek eta Damaskoko eskualdeaz nagusitu zen. 1 Erg 11,24
EPGko datuak, berriz, ez dira erabat gisa horretakoak. Jaso berri ditugunen ondoan, erreferentzia-mugatzailerik ez duen garaian (mugatu) soilok ere ikusi ditugu: idazleak ez du zehazten irakurleak zein garaitan kokatu behar duen diskurtsoan esana.
Garaian Nafarroako errege-erreginek eraiki zuten, iparraldetik heldu zen lanjerraz defendatzeko.
Bestetik, garaian hegoaldeko gazteekin genuen lotura mantentzen aritu ginen.
Garaian eskandalagarria bere mailako andere batentzat.
Garaian Seaskaren kolegioa ibiltaria zen, ez baitzuen egoitza finkorik.
Ezin da esan jasotzen ari garen azken hau joera nagusia denik, baina corpus horretatik kanpo ere, gure ikasleen lanetan ere, ikusten hasiak gara halakoak.
Gaiari osorik heltzeko oraingo ahalegintxo hau baino zabalagoa eta sakonagoa beharko litzateke, baina, labur beharrez, garaiko-ri ere begiratuko diogu (axaletik bada ere), honek ere gure ikasleen lanetan ere lekua du eta. Esate baterako, hemen:
Kantu lirikoa izateko asmoaz gain, garaiko giro kultural orokorra bildu zuen.
Bibliako itzulpenean bi adibideok bakarrik ikusi ditugu aztergai dugun garaiko-ren tankerakoak. Biek dute erreferentea zehaztua: dela izen elkartuko mugatzailea, dela erlatibozko perpausa:
Nire bake-garaiko jantziak erantzi eta erregutzaileen jantzi latza jarri dut: deiadar egingo diot Betikoari bizitzako egun guztietan. Ba 4,20
Esaneko seme-alabei dagokienez, ez jarraitu ezjakinean bizi zineten garaiko grina txarrei. 1 P 1,14
EPGko adibideetan, berriz ere, osagarririk gabeko garaiko soil asko ikusi ditugu:
Euskal artistek garaiko mugimenduari egin zizkioten ekarpenak ere badira erakusketan:
Paper Hotsak Gaztelupeko Hotsaken adarrak berreskuratu du Lopetegi, haren bertsoak eta garaiko testuingurua ezagutaraziz.
Kableen mozketa garaiko testuinguruan kokatzen du Josebak.
Oker egon gaitezke, baina gure gramatikaren eta OEHko 2 garai hiztegi-sarrerako adibideen arabera, garaian, garaiko-k erreferentea mugatzeko osagarria eskas dute EPGko bestelako adibideotan; dela erakuslea (garai hartan, hartako…), dela izenordaina (NOREN garaian, garaiko…), dela erlatibozko perpausa…
Horrenbestez, gure ustea da 2 garai-kezin dituela zerak denboran kokatu osagarririk gabe, zerak leku-denboretan kokatzeko darabiltzagun beste izen arin batzuek bezalaxe; demagun, aldi-k bezalaxe. Izen arinok osagarria dute eta osagarria berariaz adierazi behar bide da diskurtsoan.
Horren seinaletzat har daiteke, zehaztu ezean, entzuleak dena delakoa denboran kokatu ahal izateko argibideak eskatuko lizkiokeela solaslagunari:
—#Ane garaian bizi zen.
—Zein garaitan bizi zen Ane?
—#Martin garaikoa zen.
—Zein garaitakoa zen Martin?
Ez dakit garai honetako (eta honetarako) gogoeta egokia plazaratu dudan.
31 eskutik 