Kategoria: Amelia Pérez

Posted on

Cailleach

Amelia Pérez Conde

Euskal mitologian Mari jainkosa dugu, eta Anbotoko dama ere esaten diogu. Jainkosa, sorgina, emakumea, dama, zaharra, gaztea, ederra, itsusia, Lurraren pertsonifikazioa da. Naturaren indarra irudikatzen du, eta bere botereez baliatuta, naturaren indarrak gobernatzen ditu. Emakume oso dotorea izan daiteke, baina baita animalia, haize bolada edo suzko igitai ere. Edonola ere, emakume boteretsu eta indartsua da.

Mitologia zeltan badago beste emakume indartsu eta boteretsu bat, Cailleach, eta bereziki ezaguna da Irlandan eta Eskozian. Bera ere Lurraren pertsonifikazioa da, eta paisaiaren itxura zehazten du. Cailleach izen irlandarra da, eta ingelesez «hag» esaten diote. Euskaraz «sorgin» eman ohi da. Dena den, hobe da Cailleach hobeto ezagutzea, euskarazko baliokidea asmatzen hasi baino lehen.

Cailleach emakume zaharra da ipuin gehienetan, baina Cailleach betierekoa da, eta ez du adin zehatzik. Beraren azala urdin zurixka da, hagin gorriak ditu, eta jantziak buru-hezurrez edertzen ditu. Salto egin dezake mendi artean, eta ekaitzak ere gidatzen ditu. Ipuin batzuen arabera, bizitzaren putzua kudeatzen du.

Ez da erabat zintzoa, ezta erabat maltzurra ere; natura eta animaliak zaintzen ditu, baina indar basati eta suntsitzailea ere bada. Subiranotasuna eta agintaritza ordezkatzen ditu; beraz, printzeek Cailleachen oniritzia behar dute errege bilakatu aurretik. Hori dela eta, Irlandako ipuin askoren amaieran printze indartsu, azkar eta lirainena emakume zahar, benetan itsusi baina, aldi berean, oso erakargarriarekin ezkontzen da. Emakume horri beldur pittin bat badiogu ere, maite dugu, eta ipuinaren tarteren batean hiltzen denean, triste jartzen gara; aldiz, poz handia hartzen dugu aurrerago jakiten dugunean emakume bitxi horrek bizirik irautea lortu duela.

Gaur egun, Cailleachi lotutako tradizio batzuk oraindik kontserbatzen dira. Otsailaren batean, neguan, Cailleach zur bila ateratzen omen da, zur guztia agortu zaiolako. Txori bihurtzen da, eta mokoan garraitzen du zura. Negua luzatu nahi duenean, egun eguzkitsu eta distiratsuagoak sortzen omen ditu. Hortaz, otsailaren batean eguraldi ona egiten baldin badu, biztanleek badakite negua luzea izango dela.

Cailleach («hag») euskaraz nola eman galderaren harira, hona hemen orain arte erabilitako irtenbide batzuk: Gailur ekaiztsuak liburuan «atso zahar» dugu (idazlea Emily Brönte da; eta itzultzailea, Irene Aldasoro); Salomon erregearen meategiak liburuan «sorgin» da (idazlea H.R. Haggard da; eta itzultzailea, Aintzane Ibarzabal); Parisko Andre Maria liburuan, esanahia aldatu ahala, «sorgin» eta «atso zahar» deitzeaz gain, «lupeme» ere esaten zaio (idazlea Victor Hugo da; eta itzultzailea, Iñaki Azkune).

«Cailleach» hitzak «beloduna» (veiled one) esan nahi du; «hag» hitzaren etimologian alemaniar «hexe» hitza topatzen dugu; bestalde, «witch» hitza anglosaxoierako «wicca» hitzarekin lotu ohi da, eta definizioan «sorceress» ere esaten zaio. Euskaraz, «sorgin» hitzak «sor» aditzarekiko lotura du; beraz, «sorgin» hitzak sormena eta bizitza ekartzen dizkigu gogora. Cailleachen ñabardurak (sakratua, magikoa, jakintsua) biltzen dituen beste hitz bat asmatu arte, «sorgin» hitza egokia eta oso ederra da.

Posted on

Belarriko kilkerra

Amelia Pérez Conde

Aurreko artikuluan ahozko istorioak literatura idatzira ekartzeari buruz idatzi nuen. Artikulu honetan gai berari helduko diot berriro, baina kasu honetan Uxue Alberdi idazle eta bertsolariak idatzitako Belarriko kilkerra izeneko liburua aipatuko dut.

Itxialdian, denboraldi berezi hartan, Uxueren aitak audioak bidali zizkion Uxueri, egun berezi horiek sormenez edertzeko. Itxialdia amaituta, Uxue beste liburu bat idazten ari zela, bat-batean, istorio horiekin gogoratu zen, eta hauxe bururatu zitzaion: aitari, lagunei eta hurbileko pertsonei eskatzea istorioak berari ahoz kontatzea eta, gero, ahozko istorio horiek idatziz jasotzen saiatzea. Ez da ariketa erraza!

Uxuek azaldu du ariketa horretan bereziki zaindu duela istorio idatziek ere ahozkotasunaren xarma eta ñabardurak izatea. Izan ere, ahozko istorioetan kontalarien ahotsa, begirada eta gorputz-hizkuntza, besteak beste, oso garrantzitsuak dira, eta batzuetan kontalariek gauza ugari esaten dituzte hitzik gabe. Baina literatura idatziak ere baditu bere baliabideak, eta haietako batzuk, adibidez, ilustrazioak dira. Belarriko kilkerra liburuaren ilustrazioak Begoña Durruty-k egin ditu, beraz, badugu aukera ilustrazioekin ere gozatzeko.

Mende beteko istorioak zabaldu ditu liburuan, eta, agian, horixe da inportanteena, istorio horiek gaur egun aukera handiagoa dutela bizirik jarraitzeko. Izan ere, bidaian hasi dira jada, eta transmisio-katea zabaltzen ari da, istorioak Belarriko kilkerra liburutik irakurleen ahora jauzi egiten ari baitira. Hona hemen adibide bat (amaierara arte adi egotea gomendatzen dizuet!): Polloeko Burezurra.

Uxueren hitzetan, ahozkotasuna, transmisioa eta memoria dira liburuaren hiru zutabeak. Gaiak gizaki guztioi kezkatzen gaituztenak dira, besteak beste, ausardia, lotsa, beldurra eta gosea; nork ez du halakorik sentitu! Eta nork ez du horri buruz gehiago ikasi nahi! Liburua lau ataletan banatuta dago. Lehenengo atalean bihurrikeriak kontatzen dira; bigarrenean, heriotza eta galerak (Zerurako eskailera du izena); hirugarrenean pertsonen arteko harremanak jorratzen dira, baita batzuetan sortzen diguten mina ere; eta laugarrenean gorputza da hari nagusia, nahiz eta gorputza eta gorputz-atalak liburu osoan gai garrantzitsua izan.

Uxuek azaldu duen bezala, istorioak aitak, lagunek eta kontalari askok kontatu zizkioten, baina beste batzuk, ordea, Ahotsak proiektuaren bidez ezagutu zituen. Ahotsak proiektuaren helburua Euskal Herriko ahozko ondarea zaintzea da, hain zuzen ere, eta urte asko eman ditu ahozko istorioak babesten. Proiektuko istorioak herrika eta gaika antolatuta daude, eta istorioekin batera, tradizioak eta beste garai batzuetako bizimoduak ere ezagutzen ditugu. Hona hemen adibide bat: Laboreak ikasten.

Batzuetan guk aukeratzen ditugu istorioak, beste batzuetan istorioek gu aukeratzen gaituzte, baina istorio bat partekatzen denean, zerbait ikasten dugu beti, edo, are garrantzitsuagoa, zerbait sentitzen dugu beti. Bestalde, Uxuek liburuaren harira beste gai garrantzitsu bat aipatu du: «jolasean heldu ziola erronkari»; izan ere, helduok maizago jolastu beharko genuke!

Posted on

Istorioak kontatzea eta idaztea

Amelia Pérez Conde

Irlandako Galway hirian lagun talde handia ostegunero biltzen da The Crane tabernan, ipuinak entzutera. Saioak Celtic Tales du izena, eta helduentzako ipuinak dira. Ipuin-kontalaria eskoziar irlandarra da, eta Rab Fulton deitzen da. Ipuinak kontatzeaz gain, idazlea ere da; beraz, ahozko istorioak hizkuntza idatzira itzultzeari buruz ere galdetu diogu.

AMELIA PÉREZ: Celtic Tales saioetan istorioak, ipuinak eta kondairak kontatzen dituzu, eta saio bakoitzean ezberdinak dira. Nolatan dakizu hainbeste istorio eta ipuin?

RAB FULTON: Iturburuen konbinazioa da. Nire familiako guztiok istorioak kontatzen zituzten. Emakumeak eta gizonak etxean biltzen ziren, eta, erre eta edan bitartean, istorioak kontatzen zituzten arratsalde edo gau osoan, eta abestu ere egiten zuten. Horrez gain, liburutegiei, herriko kulturari, zinemari eta telebistari esker jaso nituen. Gero, nire kabuz, istorio bakoitza osatzen duten askotariko istorioak, tradizioak eta eraginak ere ikertu ditut.

AP: Ikerketa hori oinarri hartzen al duzu, ahoz entzun duzun istorio bat idazten duzunean?

RB: Ahozko istoriotik ahalik eta gutxien urruntzen saiatzen naiz, batez ere, istorio zehatz batzuk direnean. Horrelako istorio bat idazten ari naiz gaur egun. Amak kontatu zidan, eta amaren herrian bizi zen emakume bitxi bati buruzkoa da. Herriko biztanleak emakume horren beldur zeuden, baina beste batzuetan aholku eskatzen zioten, bereziki, medikuek eta apaizek konpondu ezin zituzten gaiei buruz. Geroago jakin dut emakume horren eta Cailleach jainkosaren arteko loturak daudela. Hala ere, nire ikerketa akademikoak istorioetan eraginik ez izaten saiatzen naiz, nahiz eta istorioek nire ikerketa akademikoan eragin handia izan. (Barre egin du)

AP: Nola sentitzen zara istorio bat kontatu bitartean? Eta idatzi bitartean?

RB: Kasu bietan istorioaren paisaiatik ibiltzen naiz. Entzuleen zein irakurleen irudimenean istorio hori sortu nahi dut. Istorioa ez da existitzen paisaiarik gabe, paisaia istorioaren aingura da. Ahozko emanaldietan istorioa entzuleekin batera sortzen da elkarrizketa batean, baina nik argi jakin behar dut non nagoen eta nondik ibiltzen ari naizen. Istorioa idazten dudanean, ordea, nire barruko ahotsekin ari naiz hizketan, baina ibilaldi luzeagoak egin ditzaket, eta arreta handiagoa jar dezaket xehetasunetan. Dena den, idatzizko istorioak ozenki ere irakurtzen ditut. Ahoan gozo sentitzen ez badira, paperean ere ez dira eroso sentituko.

AP: Istorio osoa jarraian idazten duzu?

RB: Ez, pixkanaka idazten dut. Txakurra buelta bat ematera ateratzen dudanean, bazkaria prestatzen dudanean, hau da, nire eguneroko ekintzak egin bitartean, istorioa imajinatzen dut, eta batzuetan irudiak ere egiten ditut. Egunkari bat daukat, eta nire istorio gehienak bertan hasten dira. Egunkarian oso libre sentitzen naiz, askatasun osoz idazten dut. Gero, egunkariko ideia batzuk gehiago lantzen ditut, eta lehen zirriborroa egiten hasten naiz.

AP: Istorioak idaztean ez al dago hitzetan galtzeko arriskurik?

RB: Bai, baina dibertigarria da. (Barre egin du). Olerkiak sortzeko erabiltzen ditudan teknikak batzuetan istorioak idazteko ere erabiltzen ditut. Hitzen soinuari, oihartzunari eta beste hitz batzuekiko loturei erreparatzen diet. Dena den, garrantzitsuena istorioa da. Istorioak funtzionatu behar du.

AP: Badirudi istorioak gero eta jende gehiagori interesatzen zaizkiola. Zeuk ere hori uste duzu?

RB: Istorioak betidanik kontatu dira. Idatzizko literatura hedatu aurretik, kultura ahoz zabaltzen zen. Ahozko tradiziotik datozen istorioetan dena kondentsatuta dago. Istorio horiek gure orainaldiarekin konektatzen gaituzte, baina baita iraganarekin ere, eta aurrera egiten jarraituko dute beste pertsona batek kontatuko dituelako. Transmisio eta konexio horrek aurrera egingo du, eta bidetik aurkikuntza berriak egingo ditugu. Pertsona guztiek parteka dezaketen une miragarria sortzen dute istorioek.

Posted on

Estación en curva

Amelia Pérez Conde

Hilabete honetan Consonni argitaletxeak Estación en curva liburua argitaratu du, Bihurguneko nasa liburuaren gaztelaniazko bertsioa. Jatorrizko liburuaren idazlea Uxue Apaolaza da, eta Ángel Erro itzultzaile eta idazleak itzuli du gaztelaniara.

Hitz bakoitzak eragina izaten du liburu bat itzultzen denean, eta hitz bakoitzaren truke hamaika aukera daude. Zein aukeratu? Erabaki horien bitartez, itzultzaileak istorioa, estiloa eta pertsonaiak alda ditzake. Liburu horretako pertsonaiek, ordea, elebidunak dirudite, eta naturaltasun osoz hitz egiten dute gaztelaniaz eta euskaraz. Ángel Errok lan horri buruzko galdera batzuk erantzun ditu.

― Nola aukeratu zenituen hitzak, tonua eta estiloa?

Instintuz jokatu dut, edo barne prozedura bati jarraituta. Uxue eta biok adiskideak gara, eta horrek lagundu dit Uxueren unibertsoa ezagutzen. Ipuinak Madrilen gertatzen dira, eta Uxuek Madrilen pasatutako azken urtean ni iritsi berria nintzen Madrilera, eta urtebetez-edo kointziditu genuen bertan. Uxueren gaztelania ezagutu ahal izan dut (esamoldeak eta abar), eta hori guztia baliagarria izan zait liburua itzultzeko.

― Zeri erreparatu diozu erritmoa lantzeko?

Uxuek pentsatzeko duen modu diagonala oso berea da, kontuei buruzko detaile oharkabeei erreparatzen die, batzuetan arrapaladan ere, hitz egin baino azkarrago pentsatzen duelako. Gauza batzuk erdizka esaten ditu soilik, edo iradoki baino ez. Bera lehen pertsonan ezagutzeak gauza egin nau ezaugarri horietako batzuk bere testuetan topatzeko eta «errealitatean» edo «liburutik kanpo» zer soinu duten jakiteko.

― Jatorrizko liburuan hizkuntzaren erabilera oso berezia da (puntuazioa, omisioak eta abar). Nola zaindu duzu alderdi hori?

Uxue hitzekin lehiatzen da, ia borrokan, eta ahal bezain urrunera iristen da adierazi edo ikusarazi nahi duen hori esateko. Hitzekin behin-behineko itun batera iristen da, eta nire beldurra zen hitzetan baino ez gelditzea eta jakitea atzean beste zerbait zegoela. Uxuek jaso duen eraikin horretan hitz bat aldatzeak, agian ulergarriagoa izateko asmoz perifrasi bat bilatu nahi izateak, desegin dezake ideia horretara iristeko hitz gakoa.

― Eta nola ziurtatu duzu esanahia?

Oso ohikoa ez den aukera bat izan dut itzulpen-lan horretan: itzuli ahala, itzulpenaren lehen bertsioak eta buruan nituen bertsio guztiak Uxueri bidaltzen nizkion, Uxuek aukera zezan hurbilen sentitzen zuena, edo benetako esanahiari gehien hurbiltzen zitzaiona. Ipuinez ipuin joan gara. Ez liburuko hurrenkeran, gainera.

Itzulpena entregatzeko epe murritzagatik, lan-metodo hori izan da gehien kostatu zaidana, aldi berean bainengoen itzulpen-estadio guztietan: itzulpen solte eta esploratorioan, neure buruaren zuzenketa eta txukuntzean, egilearekiko eztabaidan eta hirugarren pertsona baten eskuetan uztekoan.

― Itzulpenari lotutako alderdi bereziren bat aipatu nahi duzu?

Azkenaldian mania txar bat hartu dut euskarazko liburuak irakurtzean. Gustatzen zaizkidanean, gaztelaniatzeko gogoa sortzen zait, eta oharkabean hasten naiz buru barneko itzulpena egiten, tarteka. Zorionez ez zait beti gertatzen, ezta liburu guztiekin ere. Uxueren horrekin, bai. Hasieran esandakoarekin lotuta, barne prozedura lehenagotik hasita zegoen kasu horretan.

Posted on

Aldibereko interpretazioa eta ahotsa

Amelia Pérez Conde

Aldibereko interpretazio-saio bat dantza gisa irudikatu dezakegu. Dantzan hasi aurretik, dantzari guztiak prest daude. Hizlaria izango da mugitzen lehena. Haren mugimendua sentitu bezain laster, kabinan erne dagoen interpreteak dantzatzeari ekingo dio, eta hizlariaren koreografia erakutsiko dio interpretazioa erabiltzen ari den entzuleari; eta entzuleak, jaso eta gero, erantzuna edo erreakzioa bidaliko dio hizlariari. Hirurak elkarrekin konektatuta daude, eta hirurak elkarri «adi» daude. Ahotsa da hiru pertsona horiek lotzen dituen haria; hala ere, ahotsa eta eremu horrek biltzen duen guztia ez da lantzen interpretazio-ikasketetan, salbuespen gutxi batzuetan izan ezik.

Juan Carlos Garaizabal adituak ahots kulturari buruzko blog honetan azaltzen du ahotsa psikearen, gorputz emozionalaren, gorputz fisikoaren eta entzumen-herentziaren zati entzungarria dela, eta ahotsa sortzean, besteak beste, tripak, bihotzak, burmuinak, norberaren historiak eta besteekin harremanetan jartzeko asmoak parte hartzen dutela.

Aldibereko interpretazio-saio batean, hizlaria hitz egiten hasi bezain laster, interpreteak ezagutuko ditu haren melodia, musikaltasuna eta nola mugitzen duen ahotsa, eta gehiago jakingo du beraren kultura mailari, nortasunari eta bizitasunari buruz. Diskurtsoarekin batera, hizlariak entzuleei esango die nola dagoen egun horretan, zein asmoz hitz egiten duen edo nondik hitz egiten duen.

Beste alderdi esanguratsu bat ahoskera da, hau da, hizlariak nola ahoskatzen dituen hitzak: kolpeak ematen ote dituen, hitzak argi ahoskatzen dituen ala ez, intentsitatea, estiloa eta nolako lotura sortu nahi duen entzuleekin, loturarik ezean ez baitago komunikaziorik.

Aldibereko interpreteak, beraz, aukera izango du diskurtsoari ez ezik, adierazpen-parametroei ere adi egoteko. Erritmoa, kadentzia, etenaldiak, melodia, abiadura eta intentsitatea kontuan hartuko ditu, eta, margoak izango balira bezala, hizlariaren emozioekin eta asmoekin koloreztatuko du diskurtsoa, anplifikaziorik gabe. Goza dezagun margolan horiek osatzen jakiteaz eta, behin osatuta, emateaz eta jasotzeaz.