Kategoria: Estitxu Irisarri

Posted on

Abatarren plaza digitalaz

Estitxu Irisarri Egia

Beste behin ere, adimen artifiziala (AA). Esango nuke testu honek aurreko astean Itziar Otegik aipatzen zuen magia eta Ane Garmendia Alberdik apirilean eta Maite Imaz Leundak urtarrilean aipatutako ardura dakartzala berriz gogora. Pare bat kontu aztertu nahi izan ditut neure buruari jarri diodan erronkatxo honekin; batetik, Whisper AA darabilen TurboScribe doako bertsioak euskarazko audioak transkribatzeko zer gaitasun duen eta transkripzio horietatik abiatuta HeyGen eta Synthesia baliabideek eskaintzen dituzten zenbait ahotsek duten ahoskera behatzea.

HEOCen nondik norakoak irakurtzen nabilen honetan, eskuz idatzitako eskema bat audioan grabatu dut. Audioa 30 minutu baino gutxiagokoa bada, osorik transkriba dezake TurboScribe delakoak eta egunean tamaina horretako 3 audio transkriba ditzakegu ordaindu gabe. Transkripzioaren zehaztasuna finkatzeko aukera ematen digu tresna honek; horretarako, 3 animaliaren artean hautatu behar dugu: gepardoa, delfina edo balea. Gepardoa da aukerarik azkarrena, baina, badakizue, azkar eta ondo, usoak hegan. Balea da zehatzena. Transkribatu baino lehen audioaren hizkuntza zein den adierazi behar dugu eta zerrendan euskara ere azaltzen da. Hautatutako doako AAk honela transkribatu ditu nire jardunaren 3 bat minutu:

(0:00) Eok, emillatua geitabat, elduen euskal duntzerako oinarrizko kurrikuluma, kurrikulumaren oinarriak, hogeita mar garran horrialdea. (0:18) Gaitasun komunikatibora eta ekintzetara bideratutako ikuspegia da, ikaslea gizartera gehiada eta ekintzak interesekoak izango dira. (0:33) Ekintzak komunikatiboa da elementua, ekintzak mundu sozialarekin loturadua eta komunikatiboak izkuntzenen munduarekin.
(0:52) Kurrikulumaren oinarria ikaslearen autonomia ere bada eta izkuntza eta ekintzak komunikatiboa oso tasunak dira, oso tasun dinamikoak. (1:09) Iztunak kontuan izan behar ditu testu eta testuingurua. (1:14) Ekintzak komunikatiboak okial hortzeko, ekintzak komunikatibo guztiak ezin lan du eta autonomia eta estrategia da dira helburuak.
(1:37) Maliak onarrizko lerruna, onarrizko erabiltzaia, abat eta abi. (1:45) Eguneroko gai buruzko euskarazko testu lagurrak ulertzea eta oz eta idatziz euskar alkarera ginean erabiltzea. (1:55) Lagur eta simple bainagoki eta erabinkor.
(2:00) Lerruna horreratua, erabiltzaia horreratua, bebat eta bebi. (2:06) Ikasleak oikutik testuinguru gai eta egoera ezagunetan instrukzioak, kontak eta lagurrak eta azalpen testuak ulertzea. (2:17) Eta oz, zein idatziz euskaraz, zehaztasunez eta erabinkortasunez erabiltzea.
(2:26) Adituaren lerruna, erabiltzaia aditua, zebat eta zebi. (2:33) Eremu profesional, publiko, zein pertsonalean ikaslea gai da eragustietako informazioa euskaraz trukatzeko. (2:41) Eralando eta jantzian.
(2:45) Elburu orokorrak berrogitabat garran horri aldea. (2:50) Entzunena, abat gai izango da eguneroko harremanetan testu lagurren gaia eta komunikazioa asmoa identifikatzeko. (3:01) Hitzak eta zapideak ulertzeko, naiz edukiari buruzko hipoteziak egiteko.

Denbora pixka bat itxaron behar dugu adimen artifizialak transkripzioa eskaini arte. Formatu desberdinetan jaisteko aukera ematen digu: .pdf, .docx, .txt eta .srt. Bideoaren azken bertsioa argitaratu baino lehen ezinbestekoa da transkripzioa eta audioa bat datozela ziurtatzea eta transkripzioan egin beharreko aldaketak eta zuzenketak egitea. Izan ere, zuzentasunaren aldetik hainbat aldaketa egin behar ditugu: ortografia, gaizki zatitutako hitzak, gaizki ulertutako edota asmatutako hotsak, etab.

Abatarra eratzeko, HeyGen azkarragoa eta eskuzabalagoa izan da. Synthesiak 63 minutu behar izan ditu bideo labur bat prozesatzeko eta ez dit eman bideo bat baino gehiago sortzeko aukerarik eta ezta sortutako bideoa editatu eta berriz ere gordetzeko aukerarik ere. Doako profilak, antza, ez du gehiagorako ematen. Hortaz, ondo ziurtatu behar dugu azken bertsioa erabat zuzenduta dagoela. Lortu dudan bideoan denboraren erreferentziak entzuten dira, zuzenketa fonetiko-morfologikoak egin gabe daude, etab. Bideoaren lotura hauxe da, baina esango nuke kontua izan ezean ezingo duzuela ikusi, eta ez duenez bideoa jaisteko aukerarik ematen, ezin izan dut hemen gehitu.

Nahiz eta HeyGenen transkripzioan denborari erreferentzia egiten dioten zenbakiak agertu, ez ditu irakurtzen. Horrez gain, bideoa jaisteko aukera ematen du eta baita editatzekoa ere; hiru bertsio egin ahal izan ditut eta ez dit gordetzeko arazorik eman; hilean 3 bideo sortzeko aukera omen dago. Halere kontuan izan behar dugu gure abatarrek ezingo dutela 3 minututik gorako jardunik eskaini. Hauxe azken bertsioa, zuzenketekin eta azpidatziekin:

Fokua abatarren ahoskeran jarrita, basque azentua ezarri arren, hainbat zuzenketa eta aldaketa fonetiko eta prosodiko beharko lituzkete euskara errealagoa izan dadin. Hainbat oztopo antzeman daitezke, esate baterako: siglak irakurtzerako garaian, hatxearen ahoskeran, e eta a bokalak nahastean, s eta z kontsonanteak ahoskatzean eta batez ere hitzen azentuekin, silaben banaketarekin eta, oro har, euskal prosodiarekin. Aitortuko dut emaitza uste baino politagoa izan dela eta ezpainen mugimendua ahoskatzen denarekin koherentzian doala ikustea pila bat gustatu zaidala, eta abatarrek mugimenduak izatea ere positiboa iruditu zait. Hori bai, aurretik aipatutako oztopo horiek sistematik aldatzeko aukera balego, bikaina litzateke; momentuz, besterik ezean, transkripzioan edo gidoian zenbait aldaketa egin daitezke eskuz.

Orairen Kimu hizkuntza eredu txikiaren berri izan dugu orain dela gutxi. Dirudienez, Orai NLP Teknologia Elhuyarren adimen artifizialeko zentroak jarri du martxan aipatutako euskarazko txatbota. Hurrengo pausoa izango ote dira abatar euskaldunak? Euskaldunok lortuko dugu euskarak testuinguru horretan tokia eta garrantzia izan dezan? Erabilera arduratsua egingo dugu? Teknologiarekin beti egon dira erreparoak eta adimen artifizialarekin ere bai, baina alderdi asko erraz ditzake egunerokotasunean. Euskara, jalgi hadi plazara zioen hark; hau ere bada plaza, digitala, baina plaza.

Posted on

Gizon zuzena

Estitxu Irisarri Egia

Urri bukaeran Asha Mahan eta Mónica González González egileen Cuentos hindúes: desde el Índico a los Himalayas liburuko Ontzi arrakalatua kontakizunaren bertsio euskaratua proposatu nizuen. Gaurkoan beste bat dakart. Irakurri nuen lehenengo aldian gustatu egin zitzaidan. Gerora, konturatu naiz nire egoeraren, asalduraren edo drama-mailaren arabera jarrera bat edo beste hartzen dudala irakurtzen dudanean eta gauza bera gertatzen zait baita besteen esanekin ere. Bidetxoa dut egiteko kontakizuneko protagonistaren kontzientzia-mailara iristeko:

India barnealdeko herri batean oso ona eta herriko guztiek maite zuten gizon bat bizi zen. Zoritxarrez, emaztea hil zitzaion urte batzuk lehenago, eta zuten seme bakarra bere kargu geratu zen. Landa-lanetan aritzen zen, eta bere laguntzailerik kuttunena zaldi zuri dotore bat zen. Goiz batean, ohi bezala animaliari jaten ematera ukuilura joan zenean, ihes egin zuela konturatu zen. Berria berehala iritsi zen auzokoen belarrietara, eta etxera joan zitzaizkion zera esatera:

—Baina zeinen zorte txarra izan duzun! Zenuen zaldi bakarrak ihes egin dizu.

—Bai, egia da… Alde egin du —erantzun zuen gizonak.

Gizonak bere nekazal lanen betiko errutinarekin jarraitu zuen. Hala ere, handik egun batzuetara etxetik irtetear zela, sarreran zain bere zaldia zegoela ohartu zen. Baina ez zegoen bakarrik, beste bat ekarri zuten berarekin. Berri onaren aurrean, auzokoak gizonarengana joan ziren, eta esan zioten:

—A ze zortea izan duzun! Zaldia berreskuratu duzu, are gehiago, orain bi dituzu.

—Bai, egia da… —erantzun zuen gizonak.

Orain gizonak bi zaldi zituen, eta, horri esker, denbora gehiago zuen semearekin pasatzeko eta herrixka inguratzen zuten parajeetan zehar zaldian ibiltzeko. Baina, egun batean, semea zalditik erori eta hanka hautsi zuen. Orduan auzokoak gizona ikustera joan ziren, eta esan zioten:

—Zeinen zorte txarra izan duzun! Bigarren zaldi hori etorri izan ez balitz, zure semea ondo zegokeen orain.

—Bai, egia da —erantzun zuen gizonak patxadaz.

Bi aste igaro ziren, gerra hasi zen eta herriko gazte guztiak deitu zituzten armadan sartzeko. Denak, denek maite duten gizonaren semea izan ezik, ohe batean baitzegoen etzanda, hanka bat euskarrian zuela. Oraingoan auzokoek berriro bisitatu zuten gizona eta hauxe esan zioten:

—Bai zorte ona zurea! Zure semea gerratik libratu da.

—Bai, egia da… —erantzun zuen lasaitasunez gizon zuzenak.

Badakigu burua izan daitekeela gure lagunik onena edo etsairik zitalena, baina zeinen zaila den uneoro arretari, kontzientziari eta zuzentasunari eustea, zer esanik ez urteetan zehar bizirik irauteko tresna eta baliabide izan ditugun patroiak gure barren-barrenean iltzatuta ditugunean eta gure babesik handienak direnean!

Jakina da emozioak eta sentimenduak ez ditugula zentsuratu behar, bizi egin behar ditugula; halere, horietan aingura bota eta hortxe geratzea gure kalterako baino ez da. Esanak esan, bakoitzak bere estrategiak, denborak eta beharrak ditu, eta, batzuetan, inpartzialtasuna, justizia eta oreka alboraraztea eragiten digute barneko zurrunbiloek.

Posted on

Yogaz euskaraz II

Estitxu Irisarri Egia

Yoga saioak euskaraz eskaintzen dituen jendea ere malabarista da, erdarazko formazioa eta bibliografia euskaratzeko eta euskaraz eskaintzeko ahalegina sarritan sirsasana (Wikipedian euskarazko sarrera falta zaigu bide batez) baino konplexuagoa izaten baita. Jardun horretan noizbait ibili behar izan dugunok badakigu zenbat denbora eskatzen duen arnasketen, bisualizazioen, asanen azalpenen, meditazioen, filosofiaren, teologiaren eta bestelakoen itzulpenak.

Noski, jarduera eta zeregin horietan beti dira lagungarri euskarazko eta euskaratutako lanak eta gaurkoan eskerrak eman nahi dizkiet yoga euskaraz eskaintzeko abenturan murgildutako guztiei eta batez ere yogaz euskaraz aritzeko aukera ematen diguten irakasleei, idazleei, itzultzaileei, musikariei eta beste hainbati.

Era berean, bilketa-lana eta sintesitxo bat ere ere izan nahi du sarrera honek, batez ere euskaratzeko zailtasuna dutenentzat, iritsi berrientzat edo gaiaz zertxobait gehiago jakin nahi duenarentzat. Bilketa-lan hau Euskadiko Irakurketa Publikoko Sarean eskuragarri ditugun lanetara mugatuko dut, nahiz eta hainbat argitaletxetan, sareko zenbait webgunetan eta plataforma batzuetan ere aurki ditzakegun bideoak, audioak, blogak, elkarrizketak, artikuluak eta abar.

Baliabideak bilaketa egiteko erabilitako Buda, budismo, erlaxazio, hinduismo, meditazio, yoga hitzen arabera sailkatu ditut zerrenda honetan:

⇒ Buda hitza bilatuta:

  • EIZAGIRRE PORTILLO, Jexux (2021). Bizitzeko irrika: Hango eta hemengo ipuinak motxetik hasita, Hernani: Jexux Eizagirre Portillo.
  • RIBEIRO, Joao Ubaldo (2003). Buda zoriontsuen etxea. Karlos Zabala Oiartzabal (itzul.). Tafalla: Txalaparta.
  • HESSE, Hermann (2014). Siddhartha. David Lindemann eta Irati Trebiño (itzul.). Donostia: Erein / Iruñea: Igela.
  • DONNELLY Brendan eta FUENTES Beñat (2013). Te-uhinak [Soinu-grabazioa]: Music inspired by China field recordings. Soraluze: Gaztelupeko Hotsak. Bildumarako lotura.
  • Zauria (2023). Zauria [Soinu-grabazioa]. Donostia: Bidehuts. Webgunerako lotura.

⇒ Budismo idatzita:

  • MAHATHERA, Nyanatiloka (2007). Budaren hitza. Kepa Egiluz eta Iñaki Ugalde (itzul.); Joxe Arregi (koord.). Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.
  • ORELLA UNZUE, Jose Luis eta VEGA, Iñaki (2011). Budismo y respeto: espacios para el respeto (testua euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez omen da). Donostia: Fundacion Respeto.
  • RODRIGUEZ BORNAETXEA, Fernando (2020). Mindfulness: arreta kontzientea, jakinduria lortzeko zuzeneko bidea. Joseba Urteaga eta Joxemi Hernandez (itzul.). Donostia: Baraka.
  • OSABA, Jose Antonio (1997). Tibet: bakea eta askatasuna (1997). HAEEko Itzulpen Zerbitzu Ofiziala.
  • VILLALBA, Dokusho (2008). Zen tradizioko idazki hautatuak. Kepa Egiluz Bergara (itzul.), Joxe Arregi (koord.). Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.

⇒ Erlaxazio bilatuta:

⇒ Hinduismo hitza jarrita:

  • EZKIAGA, Patxi (itzul.); EGILUZ, Kepa (berrik.); ARREGI, Joxe (koord.) (2009). Bhagavad Gita. Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.
  • PELOT, Mayi (1992). Hinduismoa: monoteismo mila aurpegiduna. Baiona: Maiatz.
  • EZKIAGA, Patxi (itzul.); EGILUZ, Kepa (berrik.); ARREGI, Joxe (koord.) (2010). Upanishad hautatuak. Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.

⇒ Meditazio idatziz gero:

  • EIZMENDI, Maite (2019). Jabetuz [Soinu-grabazioa].
  • GOIA, Josu (2007). Josu Goiaren filosofia larrugorritan [Soinu-grabazioa]. Berako Udala.
  • LIZARRALDE, Mikel (2011). Meditazio bideratua [Soinu-grabazioa]. Donostia: Rec Records.
  • MORILLO GRANDE, Fernando eta SANCHO, Susana (2018). Meditazio ipuinak gazteentzat. Irun: Gaumin.
  • MORILLO GRANDE, Fernando eta SANCHO, Susana (2018). Meditazio ipuinak haurrentzat. Irun: Gaumin.
  • SANCHEZ, Vanessa (2017). «Meditazio espresa: oporretan iluminazio bila», 7 haizetara, 100: 18-25.

⇒ Yoga bilatuz gero:

  • IGERABIDE, Juan Kruz (2009). Elurra sutan. Irun : Alberdania.
  • Gorputzarekin [Bideoa] (1999). Vitoria-Gasteiz: Artez.
  • GISASOLA ZALDUA, Ana (2015). Indarra zure baitan dago. Roquetas de Mar: Circulo rojo.
  • DEZE, Ulrika (2013). Kika yoga egiten. Aiora Jaka Irizar (itzul.). Donostia: Ttarttalo.
  • EZKIAGA, Patxi (itzul.); EGILUZ, Kepa (berrik.); ARREGI, Joxe (koord.) Patanjaliren Yoga Sutrak (2011). Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.
  • ARMENDIA, Jose Luis (2009). Yoga aulkian. Donostia: Hiria. 2009.
  • AGIRRE BEITIA, Roman (2003). Yoga eta erlajazioa. Deba: Debarroko Euskara eta Kirol Zerbitzuak. Sarean eskuragarri.

Posted on

Ontzi arrakalatua

Estitxu Irisarri Egia

Ez dakit zuei, baina niri, behintzat, perfekzio-nahiak bizitzan zehar hainbat buruhauste eta buruko min eragin dizkit, nahiz eta teoria zein den jakin: inperfekzioa dela perfekzioa. Teoriaren mundu hori onartzea askotan zaila denez, hona hemen praktikaren mundua pixka bat gehiago errazten lagun diezagukeen Asha Mahan eta Mónica González González egileen Cuentos hindúes: desde el Índico a los Himalayas liburuko kontakizun bat euskaratuta:

Indiako zamaketari batek ura bi ontzi handitan herriko alde batetik bestera eramaten igarotzen zituen egunak, ontziak sorbalden gainean zeramatzan, makila luze baten muturretan zintzilikaturik.

Bi ontzietako batek arrakalak zituen eta bestea egoera bikainean zegoen. Gizon hark errekatik irakaslearen etxeraino oinez egiten zuen ibilbide luzearen ondoren, hautsitako ontzia helmugara ur erdiarekin iristen zen.

Hurrengo bi urteetan egoera hori egunero errepikatu zen: ontzietako bat beteta iristen zen eta bestea, erdi hutsik. Noski, arrakalarik gabeko lusuila oso harro zegoen bere lorpenez, ezin hobe sentitzen baitzen. Baina txanbil arrakalatua oso lotsatuta zegoen bere inperfekzioa zela medio eta kaskar sentitzen zen lanaren erdia soilik egin baitzezakeen.

Egun batean, hautsitako tinak zera esan zion urketariari:

—Lotsagorritu egiten naiz bi urteotan gertatzen ari den egoeraren aurrean. Barkamena eskatu nahi dizut; izan ere, nire arrakalen erruz nire kargaren erdia entrega dezakezu soilik eta jaso beharko zenukeenaren erdia jasotzen duzu soilik.

Hitz horiek entzutean, gizona hunkitu eta hauxe erantzun zion tinari:

—Egon adi etxera itzultzen garenean; bidean zehar hazten diren lore eder-ederretan arreta jar dezazun nahi dut.

Eta hala egin zuen ontziak. Herrirantz zihoan bidetik itzultzean, bidea apaintzen zuten lore eder asko zeudela ohartu zen, alfonbra eder bat zirudien. Dena dela, berdin-berdin triste sentitzen zen eraman beharreko uraren erdia gelditzen baitzen barnean.

Orduan zera esan zuen urketariak:

—Konturatu zara loreak zure alderdian soilik hazten direla bidean?

Ontziak lotsaturik begiratu zion:

—Beti izan dut zure arrakalen berri, eta horren alderdi positiboa atera nahi izan dut. Ez dut inoiz pentsatu zu ordezkatzerik. Horregatik erein nituen loreen haziak pasatzen zaren bidean zehar eta egunero ureztatzen hasi nintzen. Gogoratu, lagun tina, zaren bezalakoa ez bazina, zure bertuteekin eta zure akatsekin, ez litzateke posible izango edertasun hori guztia sortzea.

Askotan ahazten zaigu bertuteak eta akatsak bai bertute bai akats izan daitezkeela, besteak beste, perspektibaren, epaien eta pentsamenduen arabera. Izan dezagun gogoan inperfekzio hitzaren barruan dagoela perfekzio hitza; ondorioz, inperfekzioa dela perfekzioa.

Posted on

Yogaz euskaraz

Estitxu Irisarri Egia

Urteetan zehar Yoda yoga baino lotuago ikusi izan dut euskarari. Euskara eta yoga nola uztartu pentsatzen ari nintzela, irakurritako testuek eman didate erantzuna. Badago euskara eta yoga uztartzen dituen alderdi bat behintzat: data eta modu zehatzik ezin da finkatu ez batean ez bestean.

Jakina da yogak gorabeherak izan dituela K.o. II. mendean arabiarrei, greziarrei eta persiarrei esker Indiatik kanpora hedatuz geroztik, hainbat arbuio jasan behar izan dituzte praktikatzaileek urteetan zehar. Horrek historian zehar egondako sorginen, euskaldunen eta bestelakoen ehizak ekarri dizkit gogora. Beti egon dira sorginak eta inkisitzaileak, alde eta garai guztietan.

Hala ere, badirudi filosofiaren ezaugarri den diziplinarekin eta jardunarekin bere lekua egin duela mundu osoan zehar eta baita Euskal Herrian ere. Esango nuke gero eta gehiago garela filosofia horrenganako jakin-mina erakusten dugunak eta yogaren praktikek dakarzkiguten onurez kontzientzia hartzen goazenak.

Euskal literatura idatzian noiz agertu ziren yogaren lehenengo aipamenak? Orotariko Euskal Hiztegiaren arabera, Lafittek egin zuen lehena 1973an Cuadernos de Etnologia y Etnografia de Navarran (joga zerabilen) eta Mirandek bigarrena 1976an, Miranderen idazlan hautatuak lanean (yoga formaren alde egin zuen):

Noiz eta nola sortu zen jakin ez arren, egun bizirik dirauen bizi-filosofiaren oinarriak Patanjalik finkatu zituen, ez omen zuen ezer asmatu edo sortu, yogari buruzko aforismo laburrak idatzi zituen K.o. III. mendean (data horrekin ere ez dira erabat ados jartzen adituak).

Patanjaliren Yoga Sutrak liburuaren gaztelaniazko bertsio bat ari naiz irakurtzen eta euskarazko bertsiorik dagoen jakin nahi izan dut, eta bai, badago, baina deskatalogatua: Patanjaliren Yoga Sutrak. Sarearen arabera, 2011n argitaratu zen Eusko Jaurlaritzaren, Deustuko Unibertsitatearen eta Ibaizabalen eskutik. Euskarazko bertsio eskuragarririk ezean, Manuel Paz Macazagaren Yoga Sutras de Patanjali liburuko lehenengo kapituluko lehenengo sutraren ingurukoak euskaratzeko ausardia hementxe, inork beharko balitu (ortotipografia moldaketak egin dizkiot):

1. SUTRA: Om, hemendik aurrera irakatsiko da yoga zer den.

Om hitza, aum idatzita, Kreazioaren unean bertan, ezer ere ez zegoenean, sortu zen lehenengo bibrazioa da. Erabateko hustasun hartan sortu zen aum hitza eta iluntasuna argiz bete zen; munduak, izarrak, zeruko globoak sortu ziren eta bizitza sortu zen.
Lehenengo bibrazioa da, hortik sortzen dira beste guztiak. Bera da hitz sortzaile gorena. Aum hitzetik sortu zen egipziarren amon, semiten amen eta arabiarren eta juduen shalom. Hitza sortu aurretik hustasuna zegoen, ezereza. Hau da, formak sortzeari, dena esaten diogu, ez da formaz beteriko hustasuna besterik. Formarik gabeko espazio infinitu hartan, bata zegoen, aum hitza ahoskatzen duena, adierazpenari bide ematen diona, bereizi gabeko bata.

Bata hiru egiten denean, A, espiritua; U, materia eta M, energia sortzen dira eta Kreazioa gauzatzen dute. Sortutako guztia bibrazio hori da, ez gehiago ez gutxiago; dena da bibrazioa. Horregatik da hirua Kreazio perfektuari (ezagutza, desira eta ekintza) dagokion zenbakia. Izaki guztietan adierazten dira espiritua, materia eta energia. Horietako elementuren bat falta izanez gero, galarazi egiten ditu edonolako adierazpenak.

Hauxe da yogaren lana: norbere burua ezagutzea. Horretarako, guregan ezagutu behar ditugu hiru aspektu horiek: espiritua, materia eta energia. Materia begi-bistakoa eta nabaria da, energia materia aktibatzen duena da eta espiritua yogaren lanaren bidez aurkitu eta ezagutu beharrekoa. Horretarako, gure burua behatu, begiratu, ikusi eta ezagutu behar dugu eta gure burua ezagututakoan, benetan garen hori gauzatu eta horretan bilakatu behar dugu.

Praktikak harmonizatzeko egiten dira, orekatzeko, gure kontzientzia esnatzeko eta osatzen gaituzten aspektu desberdinak hauteman eta ezagutu ahal izateko. Hori da yoga. Yoga benetan garen horren kontzientzia hartzea, hautematea, ezagutzea da. Gutariko bakoitza om da. Dena da bibrazioa.

Om silaba ahoskatzen dugunean, bibrazio hori garen guztian, aspektu guztietan, hedarazten dugu, a-k, u-k eta m-k bibra dezaten, esna daitezen eta aktiba daitezen, gutariko bakoitza ez baita om besterik, adierazitako hitza. Baina ez gutariko bakoitza bakarrik, baita planeta, izar, astro bakoitza ere, multzo guztia, dena da om, dena da espiritua, materia eta energia.

Neofitoek Delfoseko orakuluari jakituria lortzeko zer egin behar zuten galdetzen ziotenean, hauxe erantzuten zien: “Zure burua ezagutu”. Izan ere, zure barruan dagoena kanpoan dago eta zuregan ez dagoena ez dago inon. Ezagutu zure burua eta unibertsoa ezagutuko duzu, unibertsoa eta zu bat zaretelako: aum.

Pernandoren egiak beharbada, baina hori pentsatu, idatzi eta hedatu zutenek ere lan ederra egin zuten euskararekin egin zuten bezala, nahiz eta astoaren ahorako eztia ez den, baina bai belarra.

Posted on

Armadiloa

Estitxu Irisarri Egia

Bazen behin jakin-minez beteriko armadilo bat, bere begiek, sudurrak, belarriek eta hankatxoek hara eta hona egiten zuten gauza berriak ikusteko, sentitzeko, ikasteko eta bizitzeko gogoz. Gauero bidaiatzea gustatzen zitzaion eta, ahal izanez gero, lagun berriak egitea. 

Udaberriko lehen gau hartan bidaia luze bat egiteko garaia zela pentsatu zuen, ausardia bildu eta ohi baino urrunago joan nahi izan zuen. Hankatxoen, buruaren eta bihotzaren indarra neurtzeko eskualde ezezagun ederretako lurrak bisitatu nahi zituen. 

Halere bere barruko beldurrak gainditzeko herriko jakintsuarengana joatea erabaki zuen:

―Gabon, jakintsu. Zure hitz lasaigarrien bila nator. Bidaia luze bat egitekotan naiz eta konfiantza eta lasaitasuna nahiko nituzke.

―Gabon, armadilo. Konfiantza eta lasaitasuna zure baitan daude beti, zurekin doaz noranahi. Bidaia ederra izan dezazula, ikusi arte.

Armadiloak muturra okertu zuen, zerbait lasaigarriagoa espero zuen. Baina urduritasun eta guzti bidaiari ekin zion. Dena dela, zalantzati eta beldurti sumatu zuen bere barrua. Are gehiago, gorputzaren kolorea ere ilundu zitzaiola nabaritu zuen. Ardurak loa ere nahastu zion. 

Nekeak jakin-nahiak baino pisu handiagoa zuen une hartan atseden hartzea ezinbestekoa zitzaion. Ur-ertz batean egin zuen pot. Flamenko bat hurbildu zitzaion:

―Ondo zaude? Zerbaitetan lagun zaitzaket, armadilo?

―Leher eginda nago. Inguru eta jende berria ezagutu nahi nuenez, nire lurraldetik urrundu nahi izan dut, baina beldurrak oztopoak jartzen dizkidala sentitzen dut.

―Armadilo, beldurra zerbait naturala da, egoera larrietan salba gaitzake, baina indar handiegia ematen badiozu, geldiarazi egingo zaitu. Beldurra izan arren, norberarenganako konfiantza indartzea ezinbestekoa da. Hori bai, pazientzia eta denbora beharko dituzu berriz ere zure buruaren lagun izateko.

Bekozko iluna jarri zitzaion eta eskerrik eman gabe bizkarra eman eta aurrera jarraitu zuen. Argi zegoen: bihotza itxita zuenez, zentzumen guztiak itxita zituen. Bidaia atsegin izan zitekeena sufrimendu-iturri bilakatu zitzaion. Belztasun hartan zarigueia batekin egin zuen topo. Hara eta hona zebilen, une berean hainbat gauza eginez, sekulako energia eta argitasuna helarazten zizkion armadiloari:

―Kaixo, zarigueia. Nola egin dezaket zu bezain kementsu izateko?

―Kaixo, armadilo. Galdera itzela egin didazu! Zure barnean izango duzu erantzuna. Zuk zeuk ezagutzen duzu ondoen zeure burua. Nire kasuan, egunean zehar indarra izateko, lo egitea, ondo jatea, kirola egitea eta pentsamendu positiboak izatea ezinbestekoa da, eta, noski, goizero nire barnearekin elkarrizketa izatea.

Erantzun bereziaren aurrean armadiloak bekain bat altxatu zuen. Eskerrak eman eta bideari jarraitu zion. Porru eginda zegoen. Hala ere, burua eta gorputza ez zetozen bat. Buruak ez zionez gorputzari kasurik egiten, halako batean, indarrik gabe ziplo erori zen lurrera.

Neke hark behartutako egonaldi hartan, barnearekin elkarrizketan hastea baino ez zitzaion gelditu. Begi-belarriak itxi zituen eta bihotza entzuten hasi zen une hartan, hainbat hitz eta irudi etorri zitzaizkion: Konfiantza eta lasaitasuna zure baitan daude beti, zurekin doaz noranahi; beldurra zerbait naturala da, egoera larrietan salba gaitzake, baina indar handiegia ematen badiozu, geldiarazi egingo zaitu; zure barnean izango duzu erantzuna. Zuk zeuk ezagutzen duzu ondoen zeure burua.

Hitz horiek guztiak berdez margoturik eta dirdira handiz agertu zitzaizkion barne-munduan. Maitasun handia sentitu zuen niarekin izandako elkarrizketa hartan, aurrez aurrekoetan ulertu ez zituen hainbat kontu ulertu zituen. 

Aginte-makila koloretsu eta miragarri batekin irudikatu zuen bere burua. Sekulako indarra eman zion irudi hark. Segurtasuna eta konfiantza berreskuratu zituela sentitu zuenean, begiak ireki eta kementsu ekin zion bideari.

Berehala sumatu zuen betikoa zela, gogoa eta kolorea berreskuratu zituen. Ematen zuen pauso bakoitza deskubrimendutzat hartzen hasi zen berriz. Begi-belarriak zabal-zabalik zituen berriro, bihotzak bere lekua berreskuratu baitzuen. 

Eta hala jarraitu zituen hainbat hilabete. Lagun, leku eta ikasketa nahikoa bildu zituela sentitu zuenean, jaioterrira itzuli zen eta herriko jakintsuaren etxera joan zen. Ez zegoen inor. Harritu egin zen. Ezohikoa zen hustasuna nabaritu zion etxeari. Pentsamenduetan zebilela, harri bati ostikoa eman eta paper bat ikusi zuen lurrean. Jakintsuaren ohar bat zegoen:

Armadilo, bidaian zehar hainbat gauza ikasiko zenituen, orain zurea da jakinduriaren makila, nire meditazio-txokoan utzi dizut, herrikoen gidaritza-lanari sendo ekin diezaiozun. Nire bidearen bukaerak eta zurearen hasierak bat egin dute. Ikusi arte edo sentitu arte.

Posted on

IA lagun

Estitxu Irisarri Egia

Ez naiz oso originala izango, plaza honetan jada behin baino gehiagotan aipatu dugun gaia ekarriko dut: inteligentzia artifiziala edo adimen artifiziala. Besteak beste, Naroa Zubillaga Gomezek maiatzean mahaigaineratu zigun adimen artifizialari buruzko gogoeta eta Asier Larrinagak abenduan aipatu zigun ahoz erabiltzeko siglarik praktikoena IA izan zitekeela. Blogeko bilatzailean “adimen artifiziala” idatziz gero, 12 sarrera aurkituko ditugu. 9 azken urtean. Egunerokotasunean gero eta presentzia handiagoa hartzen ari den kontua, zalantzarik ez.

Azken hilabetean zehar, lagun eta etsai horren inguruko testuak itzultzea egokitu zait, eta hortxe ibili naiz Open IA, ChatGPT, DALL-E, Microsoft Bing eta antzeko izen eta terminoen artean. Amets eta guzti egin dut! Eguneroko ogi bilakatuko zen beldur ere izan naiz! Gai horrekin jarduteak horretan murgiltzea ekarri dit eta mendekotasun bilakatzeko arriskua ere sentitu dut berritasunak eta teknologia horren magiak dakarren euforiaren ondorioz. IAk bere sareetan nindukan, Naroa. Hortaz, hortxe aritu naiz piztiari jaten ematen eta euskaraz nola moldatzen den aztertzen.

Konturatu naiz ezer gutxi nekiela gaiaz horretan jarri arte. Halere oraindik ezin dut esan aditu naizenik eta ez dut uste horretarako arriskurik dagoenik; izan ere, testu batzuk itzultzeak ez dakar berarekin itzulitakoa memorian gordetzea eta gaitz erdi! Itzultzen eta entzuten dugun guztia memorian gordeko bagenu, buruak desagertuta leudeke. Edo beharbada horregatik daude/gaude hainbeste burugabe? Bueno, natorren harira, hori ez da gaia eta.

2020an DBHn irakasle nintzela konturatu nintzen ikasleak gu baino aurreratuago zebiltzala (beti izan da hala, ezin harritu), are gehiago, haietako batek jakinarazi zidan zer tresna erabil zitzaketen testuak sarean bilatu eta testu horiek beste modu batez idazteko, eraldatzeko. Artean ez zegoen oraindik teknologia hori egunotan bezain aurreratua eta hedatua, baina, antza, lortzen zuten guri ziria sartzea. Eta kontu hark arduratu ninduen une hartan eta baita gaur egun ere.

Esan bezala, gaiaren inguruan gehiago jakiteko, azken asteetan OpenAIri eta Microsoft Bingi lan pixka bat jarri diet: errezetak bilarazi, logaritmoak eta algoritmoak zer diren azaltzeko eskatu, literatura-obra batzuen egiletasuna galdetu, hitz batzuk txertatuta luzera jakin bateko kontakizuna idazteko eskatu, etab. Ikusitakoaren arabera, OpenAI bainotrebeago dabil Microsoft Bing euskara kontuetan.

Arrakasta liburuaren inguruan galdetu diet biei eta OpenAIko ChatGPT 3.5ek ez du arrakastarik izan, hauxe jakinarazi dit:

Erantzun horren ostean, duen informazioa osatzeko datuak gehitu dizkiot elkarrizketan eta gerora egin diodan kontsultan jada erantzun egokiak ematen dituela egiaztatu ahal izan dut.

ChatGPTk eman dizkidan erantzunekin ederki ikusi dut euskara zuzen eta egokian aritzeko entrenamendua falta duela, baina langa hori izateak ez nau sekula hainbeste lasaitu, are gehiago ergatiboa zer den ikastea eskatu diodanean eta horren inguruko informazioa gehitu diodanean barneratzeko gai ez dela ikusteko aukera izan dudanean.

Txata alboratu eta irudien Pandoraren kaxa ireki dut. Microsoft Bingen irudi-sortzailea ezagutzeko zoriona eta zorigaitza izan dut, OpenAIren DALL–E 3 ezin izan dut probatu, ordaintzeko gonbidapena ez baitiot onartu. Barkatu, ilustratzaileok, baina arte horretan hain trebeak ez garenoi sekulako unibertsoa ireki zaigu (uste dut gauza bera esango dutela komunikazioan eta idazketan trebeak ez direnek testuetarako adimen artifizialak ematen duten aukerez). Noski, kontuak etikaren inguruko eztabaida sortzen du eta mugak baditu, baina sareko bilatzaileek edo irudi-bankuek baino aukera zabalagoa eskaintzen digute gure lanak, aurkezpenak, txostenak, azalpenak eta abar apaintzerako garaian. Dudarik ez kontu honetan ere onura eta kaltea direla txanponaren aurki-ifrentzuak.

Bukatzeko, ea irudi hau sortzeko erabili dudan hitzen bat asmatzeko gai zareten:

Aitortzen dut saiakera asko egin ditudala nahi nuen emaitzatik hurbil zegoen zerbait lortu arte. Irudiak txertatutako hitzen bidezko deskribapenetik abiatuta proposatzen ditu, baina ez du aukerarik ematen gustuko irudiak zuzenean editatzeko edo eraldatzeko. Midjourneyk doaneko probaldian eskaintzen zuela ikusi ahal izan nuen bere momentuan eta aukera aberasgarria litzateke. Hori guztia esan eta gero, argi dago horrelako teknologiak mugak dituela eta egile-aitortzak eztabaida sor dezakeela; halere erabilera arduratsuarekin aliatu izan daitekeen esperantza dut.

Posted on

Lastargiz inguratua

Estitxu Irisarri Egia

Informazioa serendipiaz iristen zaidala nioen aurreko sarreraren batean; inspiraziorako, ordea, akuilua behar dut gaur eta hainbat ikaslek ezagun duten ariketa bilakatuko dut bultzada, zenbait sare sozialetan ikusgarri dugun neskatoak bere buruari txirristan jaisteko ematen dionaren antzekoa. Zuzentzaile lanetan aurkitu eta zerrendatu ditudan hitz eta esapide batzuk dira. Ez ditut inoiz nire sorkuntzetan erabili eta gaur tartea emango diedala erabaki dut. Goazen bada, prokrastinazioa alboratu eta ezina ekinez egitera!

Herriko hiru emakumek digestiorako erabiltzen den ezamihilua saldu omen zuten gibela garbitzeko balio duen pareta-belarra zela esanez. Herritarrek maula larria zela iritzita, salatu eta epaiketa publikoa antolatu zuten herriko larrainik zabalenean. Epaimahaiaren aurrean erosleek eta saltzaileek hitz egin zuten, bakoitzak bere ikuspuntua adierazi zuen. Ezjakintasuna eta sorginkeria ziren mintzagai eta argudio nagusi; horiek ziren eztabaidaren haberik sendoenak. Epaimahaikideak: apaiza, alkatea eta herriko jauntxorik boteretsuena.

Luze joan zen kontua, herriko kide askok, guztiek ez bazuten egin, adierazi nahi izan zuten haien haserrea. Gautu eta lastagien artean akelarre itxura hartu zuen epaiketa hark. Hainbeste erretolikarekin nazkaturik, azkenean, jauntxoak mahaiari kolpe bat eman zion aski zela esanez. Epaimahaikideek alde egin zuten larrainetik. Hurrengo eguneko bandoan jakinarazi zuten maula-delituaz gain, sorginkeria ere egotzi zietela hiru emakumeei eta atxilo hartu nahi zituztela. 

Hiru emakumeak errekan kontu kontari arropa garbitzen ari ziren bitartean, koartza bat joan zitzaien herrian entzundakoak kontatzera. Ezin zuten atariko haizearen antzera hartu, maula egitea eta sorginkeria leporatu zizkieten! Horrek ez zuen urrun heriotza gartsua! Ez zuten denbora askorik bizirik jarraitzeko plana egin nahi bazuten, laster hasiko ziren haien bila herritarrak, justizia gosez eta ahoa betetzen zieten biraoz beterik. 

Erreka ondoko txabolan burusiak zituzten, identitatea ezkutatzeko buruan jarri zituzten. Arkatik gazta eta ogia hartu, soinekoen poltsikoetan gorde eta mendian gora egin zuten. Ezin zuten atsedenik hartu, ahal bezain azkarren egin behar zuten bidea eta lehenbailehen iritsi behar zuten ahalik urrunen. Egun osoa oinez igaro ondoren, gorputzak atsedena eskatu zien. Herri baten kapoaldeko kobazulo batean sartu ziren lo apur bat egiteko. Zaintza txandak antolatu zituzten guztiek ziurtasunez lo egin ahal izateko. 

Goiz eguzkitsu hartan itsasoa bare zegoen, buia antzeko batean loturik zituzten belarrekin egindako haien edabe magikoak. Haietako bat edan, balea bilakatu eta itsasoa zeharkatu zuten. Lur berrietara iritsi eta han berrekin zioten bizitza berriari. Hirurek elkarrekin, anonimotasunean. Ametsa zen, zaintzan zeudenek lo hartu zuten eta esnatu zirenean herrira bidean ziren, loturik. Ez zuten ihesbiderik. Herriko plazan lotu zituzten, zurez inguratuta. Bazekiten zer zetorren. Irakurle, baita zuk ere. Erre zituzten arren, beti pentsatzen dut erre zituzten haiek berriz datozela mundu honetara, gizateria hobetzera.  Lastargi horiek ez dira sekula itzaltzen eta gure inguruan daude. Beharbada bat zu zara.


Posted on

Manttonik txirrintaz: “Besterik ezean, zapoa zotzean”

Estitxu Irisarri Egia

Serendipiaz edo kausalitatez iristen zait askotan informazioa. Gure amak Manttoni deittu izan dit urteetan zehar, maitekiro. Luzaroan Maria eta Antonia antroponimoen hibridazioa zela uste nuen, Maider pertsona-izenean Mari eta Eder izenekin gertatzen den bezalaxe, Euskaltzaindiaren Euskal Onomastika Datutegian datorren moduan. Baina sagardotegi garaiaren kanpaina betean, Berriakoek Aitziber Garmendia eta Jon Plazaola elkarrizketatu zituzten. Eta hantxe informazio gehigarria! Manttoni sagar mota bat da! Han eta hemen bilatuz gero, informazio gehiago ere aurki daiteke sarean zehar. Bai, nerabezarora arte, sagardoa egiten zen gure baserrian, baina teknologiak jakinarazi dit hori, ia oximorona dirudi.

Un poco de chocolate viene bien para cuando tenemos txirrinta. Halakoren bat baino gehiago irten dira amaren ahotik. Bai, euskara badaki eta ederki jakin ere! Baina amarekin erdaraz aritzeko ohitura hartu zuen, eta, ondorioz, gure arteko hizkuntza ere gehienetan gaztelania da. Hori bai, nabari da nongoak garen eta nondik gatozen eta harro gaude. Baina gatozen harira, uste nuen txirrinta amaren asmakizuna zela edo gaztelaniatik nolabait mailegatu zuela etxekoon idiolektoaren parte bilakatu arte, baina ez, ez dator RAEn, bai ordea Orotariko Euskal Hiztegian:

txirrinta.
(AN-ulz, B, Sal, R). Ref.: A; Iz Ulz (txirrínte); ZMoso; Izeta BHizt2. Deseo, ansia. “El deseo (de alguna cosa). Ezkorroren txirrínte, el ansia de la bellota” Iz Ulz. “Rencilla” ZMoso 71 (= ‘capricho, deseo’; cf. VocNav s.v. rencilla). “Baut txistorra yateko txirrinte” Izeta BHizt2.

Oso arrunta irudituko litzaidake gure familia Ultzama aldetik, Baztanetik, Zaraitzu ingurutik edo Erronkaritik baletor, baina Markina-Xemeingoak ziren amaren aldeko aitita-amamak. Hortxe gabiltza jakin-minez bai bera bai ni. Inork informazio gehiago balu, asko eskertuko nuke. Nafarroan umezain ibili zen tokitik ekarriko ote zuen amak? Amamaren nebaren batek soldadu garaitik? Bizkaiko inork ezagun ote du esamolde hori? Erantzunik gabe geldituko naiz momentuz, nahiz eta indarrik handiena amaren umezain garaikoak duela iruditzen zaidan. Baina egunerokotasunean erabiltzen jarraituko dudala eta dugula argi dago.

Mari Ahuntz amamak sarri erabilia: Besterik ezean, zapoa zotzean. Bertsio modernoa ere entzun izan dut: Ez dagoenean geyo (gehiago), zurekin Peio. Gaztelaniazko Cuando no hay más, contigo Tomás esaeraren kalkoa, urduri jartzen naiz. Ados, gaztelaniaz esatea baino hobea izan liteke, baina nik bestearen apologia egingo dut. Konformismoaren esaldi nagusitzat izan dut nik urteetan zehar, halaxe erabiltzen baitzuen amamak, baina zer diren kontuak, baratzeak babesteko teknika ere izan omen da Euskal Herrian eta euria erakartzeko erritual ere izan omen da eremu zabalagoan.

Bukatzeko, zotza edo gezia: martxa honetan, gizakia kapaz ikusten dut euria erakartzeko erritual zaharrari eutsi eta mundua zaporik gabe eta manttonirik gabe uzteko, txirrintagatik soilik.

Posted on

Zer suma, sobra ere

Estitxu Irisarri Egia

Urteak pasa dira 31 eskutik txokoa elikatzeari utzi genionetik, baina patuak, ahateak, zoriak edo zorriak aukera eman digu berriz ere txoko honi jaten emateko. Halere orri zuriaren aurrean hausnarrean aritzea ez da erraza, animalia hausnarkariren bat bilatu nahi izan dut laguntza eskean, baina iturriko ura arretzen duten egun heze eta frexko hauetan denak daude aterpean; hortaz, hementxe jarraitzen dut zesuman, zer suman, zesuma ala zer suma?

Goierritarren ahotik entzundako harribitxi hori lerrootara ekartzeko parada ezin hobea iruditu zait. Baina ez dakit nola idatzi beharko nukeen; izan ere, ahoz dena elkarturik iruditzen zait eta lotura honetan halaxe proposatzen dute, Zesuma taldeak ere elkarturik nahiago zuen, Orotariko Euskal Hiztegiak ez du sarreren artean eta Euskaltzaindia Hiztegiak ere ez. Gizapediak, bestalde, bildua du eta Berrian 2014an Gurutze Izagirrek politikari buruzko iritzi-artikulu honetan izenburuan erabili zuen. Beraz, sarean zehar azkar batean lortutako informazioaren arabera, zer suma da garaile. Momentuz, ondorio horretara iritsi naiz, baina beste inork bestelako arrazoi edota argudiorik badu, ongietorria izango da sobra ere (jakina?).

Bai, hortxe beste bat. Horren berri lehenago izan nuen: unibertsitate garaian. Debabarrenean ez genuen halakorik erabiltzen eta begiak zabal-zabalik nituela begiratu nion pisukide hari. Garai hartako filologotasuna asetzeko besteko azalpena jaso eta esanahia gutxi gorabehera ulertu nuenean, lasaitu nintzen, baina Euskaltzaindiaren bigarren adiera irakurrita urduritu naiz berriz. Orotariko Euskal Hiztegiak eta Euskaltzaindia Hiztegiak azpisarrera gisa biltzen dute, baina bi adierarekin. Hona hemen Euskaltzaindia Hiztegiak dakarrena:

sobra ere

1 adb. Gip. Itxuraz, nonbait. Harrotuta zebilen sobra ere, eta zirenak eta ez zirenak esan omen zituen.

2 adb. Gip. Noski, jakina.

Lehenengo adiera entzun izan dut. Bost puxtarri emango dizkiot sobra ere bi adieretan eta zer suma elkartzen dituenari! Zenbait goierritarri mesedea eskatu eta artifiziala, arrotza egin zaie ariketa. Hauxe da nire artefaktua beraz: Zirenak eta ez zirenak egin zituen sobra ere (noski) zerbait idazteko, baina ez zuen lortu; azkenean, zer suma zegoenean etorri zitzaion inspirazioa sobra ere (antza denez). Lehenengo sobra ere erabili nahi izan dut jakina edo noskiren sinonimo gisa, baina ez dut uste hala denik goierritar irakurleentzat. Nire garunak biak lotzen ditu egiantzekotasunarekin, dirudienez, antza denez, itxuraz eta horrelakoekin, ez dit ziurtasunik iradokitzen eta uste dut beste askorentzat ere hala dela. Nahiko nuke jakin noski eta jakinaren pareko noiz bilakatzen den.

Orotariko Euskal Hiztegiaren arabera, gaur egungo Goierriko erabilerarekin bat ez datorren “Sobrare, sin duda” adiera Ormaiztegin 1854an jaio eta Donostian 1941ean hil zen Serapio Mujika Zufiriak bildu omen zuen. Ez zen ibiliko hura ere, ni bezala, zer suma hori idatzi zuen unean?