Santi Leoné
Joan den uda honetan, Suitzan ibili naiz. Hiru asteko bisita egiteko asmoz abiatu nintzen, baina, hondarrean, aise luzeago joan da kontua, denboraren nozioa galtzeraino ia-ia. Oroigarriak ere ekarri ditut bidaiatik: arruntean aienatzen ez den eztula eta lantokian eskola emateko erabiltzen dudan gelari, 34.a baita, begiratzeko manera berri bat ―lotsarik emanen ez balitz, lankide baten begi kirgizek pizten dizkidaten ametsak ere kontatuko nizkizueke―.
Egia aitortzeko, familiak Suitzara ez bertze norabait eraman ninduen uztailean ―whiskia, lakuak eta munstroak biltzen dituen herrialdera, jakin-minik bazenute ere―, baina Thomas Mannen Mendi magikoa irakurtzea Davoseko herrira bidaiatzearen pare izan zen.
Apala, beldurgarria, buruargia
Trenez egindako bidaia luze baten ondotik ―luzeegia, egin beharreko bisitaren iraupena kontuan hartzen badugu―, Joachim Ziemẞen lehengusua du esperoan herriko geltokian Hans Castorpek. Berghof sendategirainoko bidean eta, geroago ere, afaldu bitartean, honen eta haren berri emanen dio Joachimek ailegatu berriari: hartu behar duen gelan emazteki bat berriki hil dela, elurra maiz egiten duela, Behrens duela izena mediku nagusiak, eta, hartaz gainera, laguntzailea dagoela, Krokowski doktorea, “ein ganz gescheutes Etwas”.
Bidaiatzen dudan aldiro, estres handia sortzen dit ez ulertzearen edo beharbada gaizki ulertzen ari izatearen sentsazioak. Sentipen desatsegin horrek bulkaturik jo nuen, nobelaren hasmentan dagoen puntu horretara ailegatuta, Interneten eskuar dagoen gaztelaniazko itzulpenera. Itzulpen zaharra da, naski Mario Verdaguerrek 1925ean argitara eman zuen, Interneten dagoenak itzultzailearen izenik ez daraman arren. Verdaguerrena dela ala bertze edonorena dela, bertsio horretan, gizon apala da Krokowski: “Y también tenemos a Krokovski, el ayudante, un hombre muy modesto”. Alta bada, orain dendetan salgai dagoen bertsioaren itzultzailea, Isabel García Adánez, ez dago ados: “Después tenemos a Krokovski, su ayudante, un espécimen muy temido”.
Tira, apala izatetik izua sortzera doan tartea ez da txikia. Ingelesezko itzultzaileak ere, Helen Tracy Lowe-Porterrek, badu zer errana: “Krokowski is the assistant ― devilishly clever article”. Polifonia honetan, Italiako bertsioa, Ervino Pocarrek egina, inteligentziaren aldera lerratzen da gehiago, izuaren aldera baino: “C’è poi Krokowski, l’assistente: esemplare sveglio e accorto”. Nolanahi ere, bi izenondo erabili ditu edo erabili behar izan ditu itzultzaileak, jatorrizkoan bakarra zegoen tokian. Frantzian, berriz, beldurrera jo du Claire de Oliveirak: “Il y aussi Krokovski, son assistant, qui est redoutable comme tout”.
Nolakoa zen Krokowski? Ez dakit nondik atera den Verdaguerrek egozten dion apaltasuna; beldurraren taldekoek scheuen aditza hartu dute oinarri naski, edo scheu izenondoa, baina azken hori gehiago da uzkurra, lotsatia, beldurgarria baino. Pons hiztegiak, nolanahi ere, evitado dakar, jendeak itzuri egiten ziola alegia, proposatzen du gescheut hitzaren ordain; buruargitasunaren ekipoak, berriz, gescheit-en forma zaharkitua ikusi dute seguruenik gescheut-en, eta hortik inteligentziaren ondorioa, gescheit horixe baita, bizkorra, inteligentea.
Bigarren taldekoekin noa ni ere, Krokowskik ez baitu beldur handirik sortzen, eta aski miretsia baita bere hamabortzeroko mintzaldiak direla eta ―bazterreko oharra: narratzaileak behin baino gehiagotan irri egiten dio, maitekiro betiere, aldi berean sandaliak eta galtzerdiak janzten dituelako; zer gertatu da harrezkeroztik Alemanian, zer joan da gaizki? Oharraren akabera―. Nolanahi den ere, uste izatekoa da proposaturiko itzulpen guzietarik ―apala, buruargia, beldurgarria―, elkarrengandik aski urrun egonda, bakarrak egiten duela bat, egitekotan, Thomas Mannek buruan zeukanarekin. Zenbateko itzala du xehetasun horrek? Zenbat denbora kendu behar lioke itzultzaile bati? Bistan dena, lehen orrialdeetan pertsonaia bati buruzko hiru hitzeko informazioak, okerra izanda ere, ez dio nobela zapuztuko irakurleari, baina hori nolanahi den ere, zein itzulpen irakurri, pertsonaia jakin horren gaineko informazio diferentea jasoko du irakurleak. Jatorrizkoan irakurri izanak, bertzalde, ez dit problema konpondu.
Alkoholaren abantailak jende ameslariarendako
Gaztetan anemiak joa izan zenez, Heidekind doktoreak egunero baso bat Porter edatea gomendatuko zion Hans Castorpi. Edariak izaera leundu zion, eta, Verdaguerren itzulpenak dioena sinestera, lagundu zion “a superar su tendencia a ‘desvariar’”; pasarte horretan, García Adánezek bat egiten du garagardo horren abantailei dagokienez, hark ere uste baitu Porterrak lagundu ziola “a superar su tendencia a ‘soñar despierto’” ―bidenabarkoan erranda, azken honen soñar despierto-k hobeki ematen du jatorrizko dösen, bertze haren desvariar-ek baino―. Jatorrizkora joz gero, ordea, aurkituko dugu ezen Porterrak “seiner Neigung, zu ‘dösen’, […] wohltuend Vorschub leistete”.
Vorschub leisten ez da zerbait gainditzen laguntzea, zerbaiti ekarpena egitea baizik, zerbait sostengatzea: Porterrak itzarririk amets egiten laguntzen zion Hans Castorpi, gaztelaniazko itzultzaileek kontrakoa proposatu badute ere ―ingelesezkoak eta italierazkoak, berriz, encourage eta favorire aditzak erabili dituzte, hurrenez hurren―.
Krokowskiren deskripzioak ez bezala, garagardoaren eraginak badu, ehem, eragina geroago istorioan, behin eta berriz errepikatzen den motiboa baita; edo, hobeki erranda, alkoholaren eraginak, zeren sendategian Kulmbacher garagardoak hartuko baitu Porterraren tokia, eta, seigarren atalean, elurretan galdua dabilelarik, Porto ardoaren trago bat hartu ondotik izanen baitu Hans Castorpek biziaren eta heriotzaren begitazio ezaguna. Nola uztartu, beraz, Verdaguerren eta García Adánezen arabera Porterrak edo, oro har, alkoholak duen albo-ondorioa, nobelan irakurri ahala erakusten zaigunarekin? Zer ari da irakurtzen itzulpen horiek irakurtzen ari dena?
Konfiantza paktua
Miresten dudan idazle batek errana da behin, nora ezean eta halere hatza mapa gainean paratu gabe genbiltzalarik: “Proust frantsesez irakurri dut: auskalo zer ulertu dudan!”. Harrezkeroztik, esaldia bueltaka dabilkit buruan, eta horrek eraman nau, Suitzako bidaia imajinarioak baino gehiago segur aski, lerro hauek idaztera. Itzulpenak ez dira inoiz akasgabeak ―noizbait, justua izateko, nire itzulpenetan aurkitutako hanka-sartzeekin osatu beharko nuke blog honetako sarrera―, baina jatorrizkora jotzeak ere ez du deus bermatzen.
Zer ari da irakurtzen itzulpen bat irakurtzen ari dena? Galdemoduari buelta ematen ahal zaio: zer ari da irakurtzen jatorrizko testua, testua idazleak idatzi zuen hizkuntzan irakurtzen ari dena? Zein litzateke hizkuntza batean erdietsi beharreko maila, irakurketa erdi zuzena ziurtatzeko?
Jatorrizko testua hartzen dugularik ere, itzulpen bat ari gara irakurtzen neurri handi batean. Itzultzaile baten lanean hark egindako hutsak izaten ahal ditugu oztopo; jatorrizko bertsioan, berriz, testuaren hizkuntzaren ezagutzak ―edo ezagutza faltak― ezartzen dizkigun mugak. Bi egoerek sortzen didate ezinegona, halako sufrimendu bat, irakurketaren plazerari nahasten zaiona. Horrela, atzerriko literatura irakurtzea ―dela itzulpenean, dela jatorrizkoan― plazera eta oinazea juntatzen dituen ariketa masokista bilakatzen zait. Konfiantza da ―kontatu didatenez― gakoa harreman masokistetan; alde horretarik, kasu egin beharko genuke nori egiten diogun konfiantza itzulpen bat hartzen dugun aldiro. Itzultzailearen izena azalean agertzea ez da, hortaz, kortesia afera soilik. Edo, autoestimua indartuta, geure buruari konfiantza egin eta jatorrizkoa irakurtzera ausartu.
Ez dakit, bada. Horretaz guziaz gogoeta egin behar dut, Iruñean Porter edo Kulmbacher garagardoa saltzen duen ostatu bat harrapatu bezain fite. Edo, bertzenaz, liburu bat hartzen dudan aldiro hurrupa bat Porto hartu beharko dut eta, bide batez, bizkarra pareta baten kontra bermatu ea zer iduri zoragarri hedatzen zaizkidan begi aitzinean.
31 eskutik 