Pauso txikiak eta jauzi handiak

Isabel Etxeberria Ramírez

Duela urte batzuk lagun talde handi bat astronauta jantzi ginen Inauterietan: mâché paperarekin kaskoak egin, buzo zuriak erosi, eta plastikozko botilen tapoiekin eta guk diseinatutako pegatinekin tuneatu genituen. Ez dut oso ondo gogoan norako ―pegatinetako bat, karroza gisara eraman genuen espazio-ontzia…?―, baten batek Neil Amstrongen esaldi ezaguna erabiltzea proposatu zuen, eta niri enkargatu zidaten hori euskaraz esateko modua bilatzea. Galdetu zidatena ez zen izango, noski, nola esan euskaraz “That’s one small step for man, one giant leap for mankind“, baizik eta nola esan “Un pequeño salto para el hombre, un gran paso para la humanidad”. Amstrongek ingelesez bota zuen esaldia, baina Hegoaldeko euskaldunok gaztelaniaz dugu gogoan gordeta, modu finko eta errotuan. Horrelaxe aipatzen dugu, hitzez hitz, gaztelaniaz mintzo garenean, eta ez, demagun, “un pequeño brinco para el ser humano, un enorme paso para la humanidad”. Euskaraz, ordea, ez dugu forma bat automatizaturik zilegi liratekeen aldaera guztien artean: pauso/urrats, salto/jauzi, txiki/hutsal, handi/erraldoi/itzel/sekulako, gizadi/gizateria…? Izan bada proposamen bateratzailerik, esaldi hori lehenago ere aipatu behar eta nahi izan baita euskaraz, noski; komunikabideetan, adibidez. Nik orduko hartan, hain zuzen, EITBren Hikea datu-basera jo nuen proposamen bila, eta han aurkitu nuen: “pauso txiki bat gizakiarentzat; jauzi handi bat gizateriarentzat”. Kontua da proposamen guztiz egoki hori ez dugula gogoan iltzatuta; ez dago euskal hiztunon esaeren ondarean sustraituta. Eta esan nahi badugu, bilatu edo asmatu behar izaten dugu aldiro. Edo irtenbide erraz eta ohikoenera jo, bestela: gaztelaniaz edo frantsesez aipatu. Esango nuke, gainera, hiztun askori euskarazkoa itzulpenago iruditzen zaiola gaztelaniazkoa edo frantsesezkoa baino. Izan ere, aldaera bakar bat finkatuta dagoenean, gaztelaniaren eta frantsesaren kasuan gertatzen den bezala, hiztun komunitateak ondarekoago edo berezkoago sentitzen du esapide hori. Aitzitik, adierazi nahi dugun bakoitzean nola esan pentsatu behar badugu, itzultzen ari garelako kontzientzia handiagoa dugu.

Gure egunerokoan ugari dira horrelako esaerak. Dei diezaiegun kale kultura. Amstrongen hura bezala, haietako asko ez ziren gaztelaniaz edo frantsesez sortu, baina guztiz naturalizatuak eta barneratuak ditugu bi hizkuntza horietarako itzulpenak. (Eta aurrera egin baino lehen, parentesi txiki bat barkamena eskatzeko: oso testu hegozentrikoa atera zait hau. Jarriko ditudan adibideak nire erdarakoak dira, gaztelaniakoak, alegia, ez baitut ezagutza nahikorik haien frantsesezko ordainak zein diren jakiteko). Esaera horien jatorria ezaguna izaten da batzuetan, lausoagoa beste batzuetan, eta askotariko iturrien bitartez iristen zaizkigu. Badakit, adibidez, “Siempre nos quedará París” Casablanca filmean Rickek Ilsari esandako hitzak direla. Eta Rickez ari garela, badakit “No lo sé, Rick, parece falso” Pawn Stars telesailetik datorrela. “Las mujeres y los niños primero” XIX. mendean sortu omen zen, HMS Birkenhead izeneko ontzi baten naufragioan ziurrenik, testu hau idazteko dokumentatzean jakin dudanez. Baina arrastorik ez dut non sortu zen “Arriba las manos, esto es un atraco”.

Esamolde horietako batzuk egiaz ez ziren ohi dugun bezala esan, eta sasiaiputzat jo daitezke. Jatorrizko esaldia dena delakoagatik aldatu egin zen, eta eratorritako horixe da hiztun guztiek gaur egun buruz jakin eta errepikatzen dutena. “Houston, tenemos un problema” (“Houston, we have a problem”) ez omen zuen zehazki horrela bota Apollo 13ko pilotuak, ezpada “Houston, we’ve had a problem here” (“Houston, hemos tenido un problema aquí”). Tom Hanksek antzeztutako pertsonaiak erabili zuen “Houston, tenemos un problema” Apollo 13 filmean, eta horixe da geratu dena. Gauza jakin samarra da Sherlock Holmesek sekula ez zuela “Elemental, mi querido Watson” esan Conan Doyleren nobeletan. Film batean esana da esaldia, eta gure esaerategian bilduta geratu zen harrezkero.

Halakoen jatorria eta gugana iristeko bideak direnak direla, kontua da finkatu gaztelaniaz eta frantsesez finkatu zaizkigula gogamenean, eta ez euskaraz. Haietako batzuk ―guk uste baino gehiago, ziurrenik― eman dira lehenago euskaraz. Hamleten “To be or not to be, that is the question” ezin famatuagoa modu bakar batean datorkigu burura Hegoaldeko euskaldunoi gaztelaniaz: “Ser o no ser; esa es la cuestión”. Euskaraz ez dut uste garunetik hain modu automatiko eta beti batean berreskuratzeko gai izango denik inor, nahiz eta 2002an jada Juan Garziak “Izan ala ez izan: horra hor auzia” proposatu zuen (eta “Izan ala ez izan: or dago arloa”, bide batez, Bingen Ametzagak berrogeita hamar urte lehenago). Ama izatearekin batera eskuratzen omen den dohain misteriotsua (“A que voy yo y lo encuentro”) “Baietz ni joan eta aurkitu” izendatu du duela gutxi Ane Labakak bere Hezur berriak poema liburuan. Poztuko nintzateke bidea egingo balu, baina badakigu zeinen zaila den erdarak gure bizitzaren geruza guztiak blaitzen dituen diglosia egoera honetan inertziaren kontra egitea. Ni behintzat erabiltzen hasiko naiz (eta izaten ditut izaten ditudanez esalditxoa erabiltzeko abaguneak).

Gure kale kulturako ondare immateriala osatzen duten esapide horiek, beraz, edo ez dira inoiz euskaraz eman edo, eman badira, ez dira finkatu. Horra hor gure auzia: esapideak izan zein izan ez, arazo bat daukagu, Houston. Adierazkortasuna aeragotzeko baliabide mota honetan ere motz dugu euskara (geuk kamusten dugu, egia esan), eta erdarara jotzea izaten dugu erraxkeriazko alternatiba. Diglosia da, ergela!

Denboratxoa da halako esaldiak nire mugikorreko post-it aplikazioan apuntatzen ditudala, eta zuekin konpartituko ditut gaur. Balio dezala jolasteko eta dibertitzeko, besterik ez bada ere. Haietako batzuk EITBren Hikean jasota daude; beste batzuk webean zertxobait arakatuta erraz topatzeko modukoak izango dira; eta beste batzuetarako, azkenik, lehenengoz proposatu beharko da ordaina. Osatu, luzatu, gozatu. Honatx:

Al abordaje
Al ataque
Alto o disparo
A que voy yo y lo encuentro
Arriad las velas
Arriba las manos, esto es un atraco
Corred, insensatos
Divide y vencerás
Elemental, mi querido Watson
Eso es todo, amigos
Hasta el infinito y más allá
Hombre al agua
Houston, tenemos un problema
La bolsa o la vida
Las mujeres y los niños primero
Le haré una oferta que no podrá rechazar
Levad anclas
Me llamo Iñigo Montoya. Tú mataste a mi padre. Prepárate a morir
Mi casa, teléfono
Nadie es perfecto
No lo sé, Rick, parece falso
No se vayan todavía, aun hay más
Pienso, luego existo
Qué hay de nuevo, viejo
Que la fuerza te acompañe
Que parezca un accidente
Sálvese quien pueda
Ser o no ser, esa es la cuestión
Siempre nos quedará París
Solo sé que no sé nada
Soltad amarras
Sujétame el cubata
Tócala otra vez, Sam
Un gran poder conlleva una gran responsabilidad
Un pequeño salto para el hombre, un gran paso para la humanidad
Yo que tú no lo haría, forastero
Yo soy tu padre