Lamia Filali-Mouncef Lazkano
Ama-hizkuntza niretzat beti izan da kontzeptu bitxi bat, inoiz ez dut argi izan zer den. Hizkuntz gaitasuna lortzeko aro kritikoa baino lehen jasotako hizkuntza da? Etxekoa? Bakarra baino ez da? Menderatzen dituzunak? Zure kutunenak, identitatearekin bat datozenak? UNESCOk kontzeptu hori hartu zuen munduko hizkuntza-aniztasunaren aldeko egunari izena emateko ―horrela, singularrean: ama-hizkuntzaren eguna―, eta, kasualitatez, gaur da, otsailak 21. Gasteizen kokatuta dagoen Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedrak, urtero bezala, ekimen polit bat antolatu du gaurko.
Urri partean kongresu batean izan nintzen hizkuntza ikertzen duten beste kide batzuekin batera. Haietako batek muda linguistikoak aztertzen ditu, eta esan zidan bere ikerketa, batzuetan, euskoterapia bihurtzen dela, alegia, hizkuntzari lotutako kezkez hitz egitea denen artean. Kontzeptua gustatu zitzaidan, ni garai batean Osakidetzako langileak trebatzen aritu bainintzen IVAPeko eta HABEko azterketetarako, eta inoiz tokatu zitzaidalako erabakitzea tarte txiki bat hartuko genuela azterketek eragiten zizkieten emozio biziei buruz berba egiteko. Batez ere segurtasun faltaz hitz egiten amaitzen genuen, eta, behin askatuta, uste dut sortzen zen giro berriak asko laguntzen ziela aurrera egiten.
Kongresuko kide horiek nire ibilbideaz galdetu zidaten, zer ikasi nuen, zertan nabilen… Halako batean, galdera bat, harriduraz: «eta aitarekin, gaztelaniaz hitz egiten duzu?» Nik, baietz. Bilbotarrak nahi duten lekuan jaiotzen dira, eta gure aita ez zen salbuespena izan. Bere ama-hizkuntza den marokoeraz, ordea, ez dugu hitz egiten, ni ez nagoelako eroso. Eta bere adineko bilbotar asko bezalaxe, aita ez dago eroso euskaraz, nahiz eta euskaltegian ahaleginak egin; beraz, euskaraz ere ez dugu egiten.
Marokora berriro itzuli nintzenean zenbait urtez joan barik egon eta gero, oso motibatuta nengoen, nekien guztia berraktibatu nahi nuen, ahal nuen beste xurgatu. Baina lotsa sentitu nuen; heldua izan arren, ez nintzen gai helduen elkarrizketak izateko, eta frantsesa eta ingelesa sartuta, nekez. Hizkuntzak ikasten nituen (unibertsitatean!), eta, hala ere, haien aldean baldarra sentitzen nintzen frantsesez eta arabieraz: kanpotarren modukoa. Graduan arabiera egiteko aukera izan nuen; estandarra, hori bai, Bolonia planak darija [dariʒa]elkarrizketa-klaseak erraustu zituelako Gasteiztik. Ikasi nuena oinarri sendoa izan zen, baina ez dit balio familiarekin elkarrizketa bat izateko.
Txikitako errealitatea desplazatzen du helduarorako bideak askotan, Isabel Etxeberriak adibide ederra eman zigun aurrekoan. Emaitza, nire kasuan, zati bat lo dudala da, bidean galdua, asimilatua. Isabelek zioenez, konplexuen eta ahalduntzeen segida bat izan daiteke hizkuntza-biografia, eta uste dut laburpen ederra dela hori hiztun gutxitu askorentzat.
Izan ere, euskalgintzak euskarari buruz hausnartutako gauza asko aplikagarriak dira esperientzia honetan ere. Helduarorako bidean agertu den lotsa besarkatu eta «kanpotarrek» egiten duten darija egin dezaket, besterik ezean. Belarriprest izan naiteke hasieran. Agian aurtengo Euskaraldian erronka hori jarriko diot neure buruari. Euskaraz ahobizi, marokoeraz belarriprest. Beharbada balio instrumentala duen eta liburuen bidez ikasi ahal den estandarra lehenesteari utziko diot. Geroko utzi eta ama-hizkuntzatik abiatu, gaurko egunak aldarrikatzen duen bezala. «Kanpoko» hizkuntzak ikastean sentitu izan dudan komunikatzeko frustrazioa sentitu beharko dut, baina kasu honetan nire «ama-hizkuntza» den ―edo izan daitekeen, edo izan beharko zatekeen― batekin. Hizkuntzalaritzak asmatutako kontzeptu horrek mugak eta problemak ere izan ditzake, ezta? Transmisioan eta transmisioaren iruditerian genero-rolek zer paper duten beste baterako utz dezakegu.
Helduarorako bidean, halaber, hizkuntza-kontuak emozioekin lotuta daudela ikasi dut, intimitatearekin eta identitatearekin erlazionatuta egon ohi direla, eta ondorio horretara iritsi den ikerketa andana dagoela. Kategoria zurrunek estutu ditzaketela gure hautu linguistikoak. Baina intimitatea eta identitatea politizatzeak dituen onurak ere ikusi ditut. Deserosotasunei aurpegira begiratzea dela modurik azkarrena enbarazu egiteari utz diezaioten.
Bitartean, nire inguruan helduaroan euskara berraktibatzen dutenak ikusten ditut, oraindik euskaraz egiten ez duten lagunak animatzen ditut euskara ikastera, edota nirekin praktikatzera. Ahobizi izaten saiatzen naiz. Euskara da nire bizitzako ardatzetako bat, eta, euskaldun askok bezala, ikasi egin dut nire ama-hizkuntza dela, edo haietako bat, segurtasunez esaten (paradoxikoki, amarengandik jaso baitut). Ama-hizkuntzak desplazatu egin daitezkeela uste dut orain, hein batean hautatu egiten direla.
Euskal hiztunak eta Euskal Herriko beste hizkuntza batzuetako hiztunak aliatuak izan ote gaitezke?
31 eskutik 