Hilabetea: urtarrila 2025

Posted on

Betiko erronkei begirada berriak

Amaia Lersundi Pérez

Askotan tokatu izan zait nazioartean euskal hezkuntza sistemaz hitz egitea, eta normalean, Euskal Herriko egoera ezagutzen ez dutenei bitxia egiten zaie gure hezkuntza sisteman dugun egoera linguistikoa, eta batzuetan zaila ere egiten zaie ulertzea. EAEko derrigorrezko hezkuntzan eskolatze hizkuntza nagusia euskara da, eta ikasle guztiek hiru hizkuntza ikasi behar dituzte gutxienez: euskara, gaztelania eta atzerriko hizkuntza bat, kasu gehienetan ingelesa izaten dena.

Beste toki askotan ez bezala, gure eskolatze hizkuntza nagusia hizkuntza gutxitua da, eta badakigunez, hizkuntza hegemoniko batekin diglosia egoeran bizi da. Horrek hainbat eszenatokiren aurrean jartzen gaitu. Batetik, etxeko hizkuntza euskara duten ikasleek haien lehenengo hizkuntzan egiten dute ikaste-prozesu osoa. Euskara lehenengo hizkuntza ez duten ikasleek, aldiz, murgiltze ereduan ikasten dute. Egoera horretan dauden ikasle batzuentzat euskara hizkuntza akademikoa edo eskolako hizkuntza besterik ez da, eskolaz kanpo tokirik ez duena. Hala ere, etxetik euskara ez dakarten beste ikasle batzuentzat murgiltze eredua arrakastatsua da, eta euskaraz bizitzera ere iristen dira.

Badaude beste herrialde batetik etortzen diren ikasleak ere, zeinentzat euskara eta gaztelania haien hirugarren eta laugarren hizkuntzak izan daitezkeen. Azken urteetan, Euskal Herriko hezkuntza sisteman, eta baita munduko beste herrialdeetako hezkuntza sistemetan ere, kultura eta hizkuntza aniztasunek nabarmen egin dute gora. Igoera hau are nabarmenagoa izango da datozen urteetan.

Orain arte, ez zaigu batere erraza egin curriculumeko hiru hizkuntzak modu koordinatu batean irakastea eta euskara ardatz duen eleaniztasuna praktikan jartzea. Gero eta gehiago dira eskoletan elkarrekin bizi diren hizkuntzak, eta gizarte benetan inklusibo eta eredugarria izan nahi badugu, hizkuntza horiek guztiak errespetatu eta kontuan hartu behar ditugu. Erronka potolo baten aurrean gaude, eta hezkuntza komunitate osoaren ardura da erronka horri behar bezala erantzutea.

Bide eta hausnarketa berriak irekitzeko garaia dela uste dut. Zer eta nola egingo dugu gure hezkuntza sisteman daukagun hizkuntza aniztasunari erantzuteko? Nola bermatuko dugu kulturartekotasuna geure kultura mantenduz eta zainduz? Nola indartu geure hizkuntza besteen hizkuntzak baztertu edo gutxietsi gabe?

Mila dira burura datozkidan galderak. Hasieran esan dut batzuetan nazioartean zaila egiten dela gure hezkuntza sisteman bizi dugun egoera linguistikoa ulertzea, baina barrutik ere ez da erraza teorikoki hain barneratuta ditugun zenbait ideia praktikara eramatea. Herrialde batzuek eredutzat dute Euskal Herria, baina guk ere badugu zer ikasi besteengandik; esaterako, ikasi beharko genuke hezkuntza komunitatean sortzen diren testuinguru eta errealitate eleaniztunetan nola jokatu, betiere, noski, euskarari kalterik egin gabe. Eskola batzuetan lan handia egiten ari dira bide honetan, eta azken urteotan elkarbizitzan asko laguntzen duten hainbat praktika on abiatu dituzte. Horiek bai eredugarriak!

Posted on

Aurrez aurre, justizia

Asier Larrinaga Larrazabal

Orain dela egun batzuk, beste epai bat gehiago ezagutu dugu Administrazioan sartzeko ezarrita dauden hizkuntza-eskakizunen aurka, oraingo kasuan Bizkaiko Foru Aldundiaren lan-eskaintza publiko batekin lotuta. Argudioak euskal lurraldeetan diharduten auzitegiek erabili ohi dituztenak dira. Bi argudio dira, biak ala biak zeharo gezurrezkoak.

1. argudioa: «Euskara-eskakizunek gaztelania-hiztunak baztertzen dituzte». Irmoki ezeztatzen dut. Jakitea eta izatea ez dira gauza bera. Soldata publikoa duen langilea izateko euskara jakin dadin eskatzea da, inongo alderik gabe, matematika jakin dadin eskatzea bezalakoa, edo bularraldeko kirurgia jakin dadin, edo autoa gidatzen, edo kasuan-kasuan dagokiona. Euskara jakin ezean, nahikoa da ikasturte akademiko bat (9 hil) B2 maila erdiesteko. Euskara jakiteko eskakizuna ez da parekatu behar, ezelan ere, Barakaldon jaioa izateko baldintzarekin, ile-horia izateko baldintzarekin, ezkertia izateko baldintzarekin edo zeliakoa izateko baldintzarekin. Egoera hainbeste zitaldu da, ezen, Antsoainen oposizioetara aurkezten banaiz, ingelesa jakitea merezimendua izango baita, baina euskara jakitea bidegabekeria.

Funtzio publikoan lan egitea zerbitzu bat da, ez eskubide bat, eta pertsonarik prestatuenak hautatzea eskatzen du. Kontua ez da inor diskriminatzea bere izateagatik, baizik eta merituak aitortzea badauzkanari.

2. argudioa: «Administrazioak euskarazko zerbitzua eman dezan, ez da beharrezkoa plaza guztietan hizkuntza dakiten pertsonak aritzea». Errealitateak berak gezurtatzen du argudio hau. Lehenago edo geroago, Administraziora euskaraz jotzen duen euskaldunak bere bizipenen artean izango du zain geratu behar izatea (ordu erdi baino gehiago batzuetan) “indigena”rekin komunika daitekeen baten bat aurki dezaten arte. Hori bada diskriminazioa. Diskriminatu egiten naute, eta askoz tratu txarragoa eman, nire hizkuntza-eskubideak erabiltzen saiatzeagatik.

Eta arazo bakarra ez da ez dugula bigarren mailako arretarik nahi. Gure nahia bada, era berean, euskara ulergarri, kalitate oneko eta zainduan egotea formularioak, liburuxkak, legeak, gidaliburuak, iragarkiak eta Administrazioak helarazten dizkigun gainerako testu guztiak, idatziak zein ahozkoak. Hori lortzeko modu bakarra da administrazioak euskaraz funtzionatzea; nekez lortuko da administrazioari azken orduan gogora etorrita testua euskaratu egin behar dela argitaratu aurretik, berdin dio Google Translator bidez, nire lehengusuari eskatuz, «Bermeokoa baita», edo erakundeko itzultzailearen eguneko ekoizpen-kuotari gaineratuz.

Nolanahi ere den, arrazoizkoa iruditzen zait hizkuntza-eskakizuna duten plazen kopurua eta esleitutako eskakizun-mailak eurak esparru bakoitzeko errealitate soziolinguistikora egokitzea. Horixe bera exiji dakioke Justizia Administrazioari, ildo horretan ezer ere egin ez duena. Alderantziz, ez da arraroa justizia oldarkor agertzea euskararen aurka bere epaietan. Gogoan dut Gasteizko Administrazio-auzietarako Epaitegiak 2021ean emandako hura, honelako “perlak” jasotzen zituena: «Administrazioak ahaztu bide du euskarak bosgarren posizioa duela munduko hizkuntzarik zailenen artean (zerrenda batzuetan lehenengo ere agertzen da)».

Aner Uriarte Bilboko epaile dekanoak egindako adierazpenek, Teleberrin jasoak, berretsi egiten dute ez dagoela ez egitasmo ez borondate instituzionalik, eta pertsona bakoitzaren ekimenaren esku uzten dela dena. Euro bat jokatuko dut, Uriartek piztu dituen espektatiben aurka, ezetz egin 2025ean epaiketa bat ere oso-osorik euskaraz.

Konfiantza dut, ordea, euskal administrazioetako zerbitzu juridikoek jakingo dutela zelan indargabetu euskararen normalizazioaren aurkako mehatxu hau, zeina baita, azken batean, gure herriaren normalizazio sozialaren aurkako mehatxu bat.

―

Jatorrizkoa Deian argitaratua: https://www.deia.eus/opinion/columnistas/2025/01/21/justicia-hemos-topado-9178384.html

Posted on

Adimen artifiziala euskaraz

Maite Imaz Leunda

Common Voice Mozilla Fundazioak (kode irekiko Mozilla proiektuaren arduradun den irabazi asmorik gabeko erakundeak) abiarazitako lankidetza-proiektua da, ahots-grabaziozko datu-base libre bat sortzeko, horrekin kode irekiko ahots ezagutzailea (speech-to-text motorra) lortzeko hainbat hizkuntzatan. Boluntarioek mikrofono batekin grabatzen dituzte esaldiak eta grabazioak beste erabiltzaile batzuek berrikusten dituzte. Transkribatutako esaldiak ahotsezko datu-base batean jasotzen dira, jabari publikozko lizentziapean. Lizentzia horrek ziurtatzen du edozein garatzailek datu-basea erabil dezakeela ahotsetik testurako aplikazioetarako, mugarik edo kosturik gabe.

Euskarari dagokionez, Librezale euskara informatikaren munduan bultzatzea helburu duen lantaldea hasi zen sustapena ematen eta grabazioak egiten. Geroago Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikako Sailburuordetzak bultzada ematea erabaki zuen eta hainbat urrats egin ziren 2023an; egitasmoaren aurkezpen publikoa egin zen Tabakaleran eta horren inguruko hainbat publizitate egitasmo: spota komunikabideetan, Euskal Irrati Telebistako Gaitu-eguna, Grabazio maratoia hiriburuetan eta hainbat herritan, erronka bideratu zen ahotsak biltzeko proiektua bultzatzeko.

Bultzadaren ondorioz, boluntarioen kopuruak goraldia izan zuen, baina geroztik geldi samar dago. Gaur egun 10.000 hiztunetik gora daude erregistratuta eta 665 ordu grabatuta. Ekimenaren berri etengabe eman beharra dago jendeak ekarpenak egin ditzan. Ahots asko eta askotarikoak behar dira, adin tarte, genero eta mota guztietakoak. Milaka ahots behar dira eta milaka grabazio ordu euskaraz.

Kode irekiko ahots ezagutzailea librea izatean, edonork, hemengo eragileek zein beste enpresa teknologiko handiek, erabili ahal izango du garapenak egiteko.

Adimen artifizialak ekar ditzakeen abantailak handiak dira. Euskal Herrian badira adimen artifiziala eta euskara jorratzen ari diren ikertzaileak; esaterako, ahozko desgaitasuna duten pertsonen komunikazioa erraztuko duten sintesi-teknologien garapenean, ahots pertsonalizatuen sintesia lortzeko; edo ahotsaren transkripzio automatiko elebidunak egingo dituen tresnak garatzen, ahozko jarduna bi hizkuntzatan egiten den kasuetarako; edo euskara ikasten ari direnentzako txatbotak, ikasleek makinekin euskarazko elkarrizketak eduki ahal izan ditzaten.

Adimen artifizialaren arriskuak ere nabarmenak dira, ordea, modu desegokian erabiliz gero. Itzultzaileen eta interpreteen lana arriskuan egon daiteke itzultzaile automatiko neuronalak eta transkribatzaile automatikoak lagungarri gisa erabili beharrean profesionalen lana ordezkatzeko erabiltzen badira. Behin eta berriz esan beharra dago teknologia berrien egitekoa ez dela soilik euskara ikusgarriago egitea eta zabaltzea, kalitatezko euskara erabiltzea eta zabaltzea baizik.

Baina bada erabilera desegokiarena baino arrisku handiagoa: adimen artifizialean euskara ez sartzea eta ingurune digitaletik kanpo geratzea, alegia. Adimen artifizialaren kontrako ahotsak entzuten dira esanez hizkuntza gutxituak babestu egin behar direla. Baina adimen artifizialari uko egitea eta adimen artifizialetik kanpo gelditzea ez da euskara babestea. Orain dela hamarkada batzuk ere baziren euskara batuaren kontra zeudenak euskalkiak babestu behar omen zirelako, baina euskara batua sortu ezean euskarak berak bizirik irautea zen jokoan zegoena.

Teknologia digitaletan ingelesa eta beste hizkuntza nagusi batzuk izaten ari diren bilakaera azkarra baldintza beretan egin ezin duten hizkuntzek desagertze digitalerako zorian eta arrisku larrian egon daitezke. Hizkuntza digitaletan dauden ezberdintasunak mehatxu larria dira hizkuntza-aniztasunarentzat.

Gaur egungo egoerari begira, irtenbide digital aurreratuetarako behar den euskararen corpus digitala oso txikia da. Euskarazko corpus digitala izatea estrategikoa da hizkuntza-eredu eta aplikazio digital aurreratuak garatzeko ezinbesteko abiapuntua delako, eta datuak estrategikoak dira teknologia garatzeko.

Adimen Artifiziala hemen daukagu eta euskaraz egiten ez badu euskal hiztunek beste hizkuntza batzuetara joko dute. Hizkuntza gutxitu batek bere egiten ez duen esparrua inguruko hizkuntza hegemonikoek bereganatzen dute.

Posted on

Eusebio Etxalarkoa, Raemaekers antibelizistaren bihurtzailea

Gidor Bilbao Telletxea

Koldo Eleizalde bergararrak Piarres Broussain hazpandarrari 1916-10-14an idatziriko gutun batek (Charritton 1986: 347) eraman nau 1916an Londresen euskaraz argitaraturiko liburu baten itzultzailearen aztarnak miatzera. Gutun horretan, ”Raemaekers’en idaztia” aipatzen da:

Gazteiz (Vitoria), 1916 – Urrilla – 14’аn

«Cercle d’Etudes euskariennes»ko Lendakari yaunari

Agur, ene yauna: Bidali didazun Raemaekers’en idaztia atsegiñik bizienaz artu izan dut, eta beratzaz eskarrik aunitz bai-damazkizut. Ezaguna nuen Raemaekers’en egipen eder ori, ta maitasunez begiratua, Alkartuen aldekoa naizelako, gudu ikarakor untan, eta batez ere, Belgika gaxo ta goitiarraren alde-aldekoa. Nire ustez beintzat (eta uste zuzena dela deritzat) euzkeldun zintzo guziok Аlkartuen aldekoak izateko bearpe estuan gaude, errien azkatasuna Alkartuok aldezten dutelako. Orregatik bada, gudua asi zanetik una, gure periodiku «Euzkadi»n Alkartuen aldez aunitz gauza ipiñi bai-ditugu, ta Kaiser gaiztoaren arrokeri ta ankertasuna adierazten.

Atsegin aundia izan zait Raemaekers’en idazkunak euskeraz ikustea: aunegatik ere txalo ta eskar aunitz irabazi dizkizute.

Betor bai, lenbaitlen bakea: ez baña bake errena, zuzendasunean ezarritako bakea baizik, eta Kaiser gaiztoaren anduste ta almena ausi ondoren! Eta gora Alkartuak eta euren aldez diraden gogo zintzo guziak!

Yainkoak onetsi bizaitza, ta agindu nai dezakezun ainbat zure aizkide ta zerbitzari den

…………..Eleizalde’tar Koldobika’ri

Ikusten denez, Hego Euskal Herriko Eleizaldek (gogoratu Espainia neutrala zela Lehen Mundu Gerran) konplizitate kutsuz aipatzen dio Hazparneko alkate Broussaini (198 hazpandar hil bide ziren Gerra Handian, horietatik 120 lehenengo hiru urteetan, 1914-1915-1916an, gutunaren data baino lehen) aliatuen aldeko hautu garbia, eta “zuzentasunean ezarritako bakea” desio duela jakinarazten dio.

Zorionez, Louis Raemaekesen liburu horren euskarazko bertsioaren gorabeherak zehaztasunez arakatu eta bikaintasunez azaldu zituen 2012an Ismael Manterola Ispizua irakasleak, euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez: Raemaekersen marrazkiak: britaniar propaganda Espainian eta Euskal Herrian Lehen Mundu Gerran.

Manterolaren liburuan ikasi genuen Louis Raemaekers (1869-1956) holandarrak gerrari buruzko 1.300 lan marraztu zituela, eta ordura arte marrazkilari batek inoiz izandako arrakastarik handiena lortu zuela.

1915-1916-1917an, hainbat erakusketa antolatu ziren Estatu Batuetan Raemaekersen marrazkiak erakusteko publiko zabalari eta, jakina, iritzi publikoan eragiteko. Erakusketetan, katalogoak eta marrazki-bildumak saldu ziren, eta azkenik, 1916-1917an, The “Land & Water” edition of Raemaekers’ cartoons argitaratu zen, atalka (Manterola 2012: 116-124). Bilduma horretan, koloretan zeuden Raemaekersen marrazkiak, eta bakoitzaren ezkerreko orrialdean orrialde bateko testua zegoen, idazle ezagunen bati eskatua; marrazki bakoitzaren azpian, testu laburtxo bat (hitz batzuk, lerro bat, lerro batzuk…).

1916an, Hodder & Stoughton argitaletxeak Raemaekers cartoons liburuxka merkea argitaratu zuen ingelesez (Manterola 2012: 100). Orrialde bakoitzean marrazki bakarra zegoen, zuri-beltzean, eta azpian testu labur bana (beti “Land & Water” ediziokoan marrazki bakoitzari zegokionaren oso antzekoa, baina ez beti berdin-berdina) eta hori izan zen, hain zuzen, munduan zehar hainbat hizkuntzatara itzultzeko erabili zen jatorrizkoa, besteak beste gaztelaniazko Cartones de Raemaekers (bigarren edizioan, izenburuan, el célebre artista holandés gehituta), katalanezko Cartrons de Raemaekers, famós artista holandès eta euskarazko Raemaekers Olandi’ar margolari antzetsu erostiaren Marku-ostoak bertsioen oinarria. Denak argitaratu ziren Londresen, National Press Agency Limited argitaldarian, Wellington House gerrako propagandarako bulego britainiarrak eta Foreign Office kanpo-arazoetako ministerioak sustaturik.

Ismael Manterolaren liburuaren bidez jakin dugu (Manterola 2012: 126-127) gaztelaniazko testuaren itzultzailea Fernando Arteaga Pereira (1851-1934) izan zela, hain zuzen Oxfordeko Unibertsitateko espainiera-irakaslea, idazlea eta ikertzaile katedraduna.

Euskarazko itzulpena ere ez dago sinaturik, baina Ismael Manterolak (2012: 148-153) aurkitu ditu garai hartako Wellington Houseko eta Foreign Officeko gutunak zeinetan argi esaten baita “Reverend Father Echalar of the Colegio de Lecároz, Navarre” izan zela itzultzailea eta hark berak zuzendu zituela inprentako probak. Itzulpen-akatsen batek iradokitzen duenez, oso litekeena da euskal itzulpenarentzat zubi-testua gaztelaniazko itzulpena izatea (Manterola 2012: 151).

Eusebio Eltzaurdia Zubieta (Etxalar 1874 – Lekaroz 1956) fraide kaputxinoa, Eusebio Etxalarkoa (berak, euskaraz, “fr. Eusebi Etxelarkoa” erabiltzen zuen), idazle, irakasle eta euskalari moduan agertzen da Santi Onaindiaren Euskal Literatura IIn (Onaindia 1974: 399-401). Pello Apezetxeak, 2007ko artikulu batean, haren gaztelaniazko euskalaritza-lanen zerrenda osoagoa eskaintzen du, eta azpimarratzen du 1919an hautatu zutela euskaltzain urgazle, hain zuzen Euskaltzaindiaren sorreran. Ez du aipatzen Nafarroako eta Lapurdiko herrietako gutxienez 23 berriemailerekin egin zituela elkarrizketak Erizkizundi Irukoitzaren galdetegi dialektologikoa betetzeko. Euskaraz argitaraturiko lanik ez da agertzen, baina bai Julio Urkixori euskaraz idatziriko hamar gutunen berri zehatza. Euskaltzaindiaren Artxiboan beste bi gutun ere badira Eusebio Etxalarkoak euskaraz idatziak: batean euskaltzain urgazle izateko izendapena onartzen du (1919ko azaroan), eta bestean Resurreccion Maria Azkueri idazten dio -aizun / -izun eta -tegi atzizkiez (1925-12-20an).

Ez Onaindiak ez Apezetxeak ezin zuten aipatu Eusebio Etxalarkoak britainiarrentzat eginiko itzulpen-lana, artean egiletza ezkutukoa zelako… edo ia-ia ezkutukoa. Ismael Manterolak erakutsi duenez (2012: 151-60), Edward Spencer Dodgson euskalariak, jakinminez eta neurri batean miresmenez, zuzenean galdetu zion Foreign Officeko Stephen Gaseleeri zein zen itzultzailea, itzulpena “good but not quite classical” iruditzen baitzitzaion. Dogdsonek, nonbait, War Officeko zerbitzuekin kolaboratzen zuen, behar zutenean euskarazko testu susmagarriak ingelesera itzuliz (“… the suspicious letters which I was called up twice from Oxford to the War Office to interpret in June 1915”), eta ez zioten ukatu itzultzailea zein zen jakitea.

Julio Urkixok, ordea, “Estado actual de los estudios relativos a la lengua vasca” hitzaldia eman zuenean Oñatin, Euskal Ikasketen Lehen Biltzarrean, 1918-09-03an, eta 1919an argitaratu zuenean, ez zekien nork egin zuen Raemaekersen liburuaren euskal bertsioa, hain zuzen euskararen arazo bere ustez larrienaren adibide moduan hautaturikoa (Urkixo 1919: 420-421):

Entre estos problemas de orden práctico, los que parecen más urgentes son el de la unificación ortográfica y el de los neologismos. (…) Más difícil es conseguir un acuerdo en lo que se refiere al segundo problema, o sea el del léxico.

En esta materia se observan dos tendencias: la de los que siguen a Arana Goiri (uno de los vascos que más se han preocupado por el resurgimiento de la lengua), el cual preconiza en sus escritos el abandono de todos los vocablos que el euskera ha tomado del latín o de las lenguas neo-latinas, y la de los que pretendemos que deben respetarse, a falta de vocablos genuinamente vascos, aquellos que se han asimilado a nuestra lengua mediante una evolución fonética o semántica.

Los escritos de algunos vizcainos no los entendemos más que dos docenas de iniciados, y algún folleto existe (Raemaekers Olandi’ar margolari antzetsu erostiaren Marku-ostoak, Londres, National Press Agency Limited, 1916) que, a pesar de ser de propaganda, no lo comprende, sin previa explicación, más que su propio autor.

Hortaz, Urkixok salatzen duen akatsa neologismoen gehiegikeria da, testu ulertezinak sorrarazten dituelakoan. Izenburua bera aski esanguratsua da Eusebio Etxalarkoaren jokabidea erakusteko: marku-osto hitz berriak ez dakit ‘marko-hosto, markodun orria, bineta’ ala beste zerbait adierazi nahi duen, eta ez dut beste inon aurkitu; edo erosti oso bakan erabili da, beti herosti forman, pentsatzeko moduan Eusebio Etxalarkoak berak sortu duela, erots izenari (zeina Erroman Berakoaren 1909ko Euzkel-iztegitxuan ageri baita, ‘ruido que produce el pedrisco’ esanahiarekin) -ti atzizkia erantsita.

Izan ere, euskal ondareko hitzei atzizkiak erantsiz hitz berriak sortzea da Eusebio Etxalarkoak berak defendatzen duen bidea, Julio Urkixori 1918-12-02an idatziriko gutunean. Aipaturiko mintzaldiaren argitalpena irakurri ondoren idatzi zion, esan gabe bera zela Raemaekersen liburua euskaratu zuena, baina itzultzailearen jokamoldea defendatuz:

… maiteago zaizkigu euskal iriña erdal zaiakin nasten eztituzten irazkiak (idazkiak). (…) Nola egin erdal nazkagarrira itzuli gabe? Ateka txar orretan naski ibilli zen Raemaekers’en bigurkina (el traductor) [Oin oharrean: Erdaratik uskarara bigurtu erraiten dute nire errian, orratik bigurtzaile, bigurkina ez guziz berriak.], baño oroitzak lagundu ziolarik, ateri zen nolerebait ala ala, euskal itzak atzekien bidez orniturik. (…) Egin ote zuen ongi? Gogoz bedere baietz uste dut; egiña ez ain errazki gelditurik ere. (…) Orrelaxe ein zuen naski arek, eta atsein eman zioten gudurako mugan zeuden eskualdun gazte gaixoei. Zioten bi bider argitara ateri zutela liburuxka ori.

Neologismoen erabilera bada Eusebio Etxalarkoaren itzulpenaren ezaugarri bat, baina aipatu beharrekoa da orobat nafar euskalkiaren kolorea. Hona hemen pasarte batzuk:

THE SHIELDS OF RÖSSELAERE
“It is proved that the rules and usuages of war were frequently broken. Particularly by the using of curtains, including women and children, as a shield for advancing forces exposed to fire”. Report of Lord Bryce’s Committee on German outrages.		LOS ESCUDOS DE RÖSSELAERE
“Está probado que las reglas y los usos de la guerra fueron frecuentemente quebrantados. Particularmente por el empleo de paisanos, inclusos mujeres y niños, como escudo de las fuerzas que avanzaban expuestas al fuego”. Informe de la Comisión de Lord Bryce acerca de las atrocidades alemanas.		ROSSELAERE’KO GERIZAPETAN
“Ageri da gudurako eredu eta oiturak autsiak izan zirela maiz-maiz, ipiñirik sarri nekazariak, baita ere emakumeak eta aurrak, oldarkiñen gerizaperako, zioazilarik aitziñera suarontz”. Lord Bryce’ren Biltzarreko agerkizuna alemaniarren sarraski izigarriaz. [3. or.]
.
SEDUCTION
Germany to Belgium: “Aren’t I a lovable fellow?”.
.		SEDUCCIÓN
Alemania a Bélgica: “¿No es verdad que soy un muchacho muy digno de ser amado?”. [5. or.]		EL-ERRAXKIZUNA
Alemaniak Belgikari: “Eztun ikusten mutil on-goxo naunala? Maite nazaken gero…”. [9. or.]
.
SIYMPATHY
“If I catch you looking so sad again, I’ll send you to Germany after your father”.		SIMPATÍA
“Si te cojo otra vez con una cara tan triste, te mandaré a Alemania como a tu padre”.		MAITAGARRIKI
“Arpatzen baaut olako aurpegi illuñez, igorriko aut Alemaniara ire aita bezalaxe”. [11. or.]
.
GERMANY’S VICTIMS
“We find many well-established cases of the slaughter of … quite small children”. Report of Lord Bryce’s Committee on German atrocities.
.		LAS VÍCTIMAS DE ALEMANIA
“Encontramos muchos casos bien probados de asesinatos de … niños muy pequeños”. Informe de la Comisión de Lord Bryce acerca de las atrocidades alemanas.		ALEMANIARREN OPAGEIAK
“Edireñ tugu aunitzetan aur taill-taillak eraill zituztela egiz”. Lord Bryce’ren Biltzarreko agerkizuna alemaniarren sarraski izigarriez. [12. or.]
.
.

Duela mende bat idatzi eta bihurturiko hitzak irakurtzean, ezin naiz geratu Israelgo estatua Palestinan egiten ari den sarraski izugarria salatu gabe, eta ezin dut aurkitu Koldo Eleizalde bergarar bermeotartuarenak baino esaldi egokiagorik amaitzeko: “Betor bai, lenbaitlen bakea: ez baña bake errena, zuzendasunean ezarritako bakea baizik”.

Posted on

Yogaz euskaraz II

Estitxu Irisarri Egia

Yoga saioak euskaraz eskaintzen dituen jendea ere malabarista da, erdarazko formazioa eta bibliografia euskaratzeko eta euskaraz eskaintzeko ahalegina sarritan sirsasana (Wikipedian euskarazko sarrera falta zaigu bide batez) baino konplexuagoa izaten baita. Jardun horretan noizbait ibili behar izan dugunok badakigu zenbat denbora eskatzen duen arnasketen, bisualizazioen, asanen azalpenen, meditazioen, filosofiaren, teologiaren eta bestelakoen itzulpenak.

Noski, jarduera eta zeregin horietan beti dira lagungarri euskarazko eta euskaratutako lanak eta gaurkoan eskerrak eman nahi dizkiet yoga euskaraz eskaintzeko abenturan murgildutako guztiei eta batez ere yogaz euskaraz aritzeko aukera ematen diguten irakasleei, idazleei, itzultzaileei, musikariei eta beste hainbati.

Era berean, bilketa-lana eta sintesitxo bat ere ere izan nahi du sarrera honek, batez ere euskaratzeko zailtasuna dutenentzat, iritsi berrientzat edo gaiaz zertxobait gehiago jakin nahi duenarentzat. Bilketa-lan hau Euskadiko Irakurketa Publikoko Sarean eskuragarri ditugun lanetara mugatuko dut, nahiz eta hainbat argitaletxetan, sareko zenbait webgunetan eta plataforma batzuetan ere aurki ditzakegun bideoak, audioak, blogak, elkarrizketak, artikuluak eta abar.

Baliabideak bilaketa egiteko erabilitako Buda, budismo, erlaxazio, hinduismo, meditazio, yoga hitzen arabera sailkatu ditut zerrenda honetan:

⇒ Buda hitza bilatuta:

  • EIZAGIRRE PORTILLO, Jexux (2021). Bizitzeko irrika: Hango eta hemengo ipuinak motxetik hasita, Hernani: Jexux Eizagirre Portillo.
  • RIBEIRO, Joao Ubaldo (2003). Buda zoriontsuen etxea. Karlos Zabala Oiartzabal (itzul.). Tafalla: Txalaparta.
  • HESSE, Hermann (2014). Siddhartha. David Lindemann eta Irati Trebiño (itzul.). Donostia: Erein / Iruñea: Igela.
  • DONNELLY Brendan eta FUENTES Beñat (2013). Te-uhinak [Soinu-grabazioa]: Music inspired by China field recordings. Soraluze: Gaztelupeko Hotsak. Bildumarako lotura.
  • Zauria (2023). Zauria [Soinu-grabazioa]. Donostia: Bidehuts. Webgunerako lotura.

⇒ Budismo idatzita:

  • MAHATHERA, Nyanatiloka (2007). Budaren hitza. Kepa Egiluz eta Iñaki Ugalde (itzul.); Joxe Arregi (koord.). Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.
  • ORELLA UNZUE, Jose Luis eta VEGA, Iñaki (2011). Budismo y respeto: espacios para el respeto (testua euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez omen da). Donostia: Fundacion Respeto.
  • RODRIGUEZ BORNAETXEA, Fernando (2020). Mindfulness: arreta kontzientea, jakinduria lortzeko zuzeneko bidea. Joseba Urteaga eta Joxemi Hernandez (itzul.). Donostia: Baraka.
  • OSABA, Jose Antonio (1997). Tibet: bakea eta askatasuna (1997). HAEEko Itzulpen Zerbitzu Ofiziala.
  • VILLALBA, Dokusho (2008). Zen tradizioko idazki hautatuak. Kepa Egiluz Bergara (itzul.), Joxe Arregi (koord.). Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.

⇒ Erlaxazio bilatuta:

⇒ Hinduismo hitza jarrita:

  • EZKIAGA, Patxi (itzul.); EGILUZ, Kepa (berrik.); ARREGI, Joxe (koord.) (2009). Bhagavad Gita. Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.
  • PELOT, Mayi (1992). Hinduismoa: monoteismo mila aurpegiduna. Baiona: Maiatz.
  • EZKIAGA, Patxi (itzul.); EGILUZ, Kepa (berrik.); ARREGI, Joxe (koord.) (2010). Upanishad hautatuak. Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.

⇒ Meditazio idatziz gero:

  • EIZMENDI, Maite (2019). Jabetuz [Soinu-grabazioa].
  • GOIA, Josu (2007). Josu Goiaren filosofia larrugorritan [Soinu-grabazioa]. Berako Udala.
  • LIZARRALDE, Mikel (2011). Meditazio bideratua [Soinu-grabazioa]. Donostia: Rec Records.
  • MORILLO GRANDE, Fernando eta SANCHO, Susana (2018). Meditazio ipuinak gazteentzat. Irun: Gaumin.
  • MORILLO GRANDE, Fernando eta SANCHO, Susana (2018). Meditazio ipuinak haurrentzat. Irun: Gaumin.
  • SANCHEZ, Vanessa (2017). «Meditazio espresa: oporretan iluminazio bila», 7 haizetara, 100: 18-25.

⇒ Yoga bilatuz gero:

  • IGERABIDE, Juan Kruz (2009). Elurra sutan. Irun : Alberdania.
  • Gorputzarekin [Bideoa] (1999). Vitoria-Gasteiz: Artez.
  • GISASOLA ZALDUA, Ana (2015). Indarra zure baitan dago. Roquetas de Mar: Circulo rojo.
  • DEZE, Ulrika (2013). Kika yoga egiten. Aiora Jaka Irizar (itzul.). Donostia: Ttarttalo.
  • EZKIAGA, Patxi (itzul.); EGILUZ, Kepa (berrik.); ARREGI, Joxe (koord.) Patanjaliren Yoga Sutrak (2011). Amorebieta-Etxano: Ibaizabal.
  • ARMENDIA, Jose Luis (2009). Yoga aulkian. Donostia: Hiria. 2009.
  • AGIRRE BEITIA, Roman (2003). Yoga eta erlajazioa. Deba: Debarroko Euskara eta Kirol Zerbitzuak. Sarean eskuragarri.

Posted on

Sagarra manzana

Anjel Lertxundi

I

Angel Erroren azken liburuaren tituluak (Itzulpena-Traducción) itzulpengintzari buruzko saiakera bat iradoki dio liburu-dendan sartu berri den bezeroari. Liburua zabaldu du. Hitzaurre labur baten ostean, hiru aipu. Lehendabizikoa, euskal tradizioko pieza bat: «Sagarra, manzana; ikatza, carbón; mujer, andria; hombre, gizon». Ume kanta erritmiko bat da, bi hizkuntzetako hitzekin osatutako itzulpen xalo, sinple, primitiboa. Hitz arrunten itzulpen-jolas bat.

Bigarren aipua, luzea, W.H. Auden poeta britainiarrarena da; neketsua egin zaio bezeroari, urruti dago sagarra manzanen jostakaritik:

«It is conceivable that a genuine bilingual poet might write what, to him, was the same lyric in two languages, but if someone else were then to make a literal translation of each version into the language of the other, no reader would be able to recognize their connection».

Liburu-dendako bezeroak ez badu Audenen aipua gaizki ulertu: pentsatzekoa da poeta elebidun bat badela gai poema bat bi hizkuntzetan emateko. Baina hirugarren batek bertsio bakoitza itzuliko balu hitzez hitz, ezein irakurle ez litzateke gai izango bien arteko lotura hautemateko.

Liburuaren atariko hirugarren aipua Antonio Casado da Rocha errenteriar filosofo eta poetaren Esku ezkerraz liburutik hartua da (Utriusque Vasconiae, 2011). Aratza da, ez du glosa baten premiarik.

«Zorionekoak laugarren hizkuntza ikasten ari zaretenok,
poesia zer den ikasi baituzue.
Zorionekoak hirugarren hizkuntza ikasten ari zaretenok,
elebidunak baitzarete.
Zorionekoak elebidunok,
mundua izendatzeko bi maneretan partaide baitzarete.
Baina zorigaitza zuei, elebakarrak; zuentzako kalte».

Liburuaren izenburuak ―Itzulpena-Traducción― itzulpenari buruzko tratatu baten aurrean gaudela ematen du bete-betean. Baina Errok atarian emandako hiru aipuetako poesiari buruzko erreferentziak dira muina. Eta liburuaren egilea poeta bat da, bezeroak ezagutzen du haren poetika, ezagutzen ditu Erroren esperimentu poetiko batzuk: bi urte eskas dira bezeroak Erroren Poema liburu bat ―irakurtzeko jarraibideak― azpimarrez eta oharrez bete zuela. Beste hiruzpalau urte dira Antonio Casado da Rocharen Ezker eskuaz poema liburua irakurri zuela, eta ganoraz bezain gustuz irakurri zuela Errok idatzitako hitzaurrea ere.

Bezeroak liburua erosi du.

II

Liburuaren izenburuak eta atariko hiru aipuek Angel Erroren lanaren nondik norakoa iradokitzen dute, baita pista lanbrotuak barreiatu ere. Irakurlearen arreta erakartzeko baliabideak dira: Itzulpena-Traducción ez da inondik ere itzulpengintzari buruzko tesi edo ikerlanakademiko bat, ezta kale-baleko saiakera bat ere. Angel Erroren Itzulpena-Traducción testua idazle elebidun baten tractatus poetiko bat da bete-betean, hausnarketa eta aktibitate artistiko bat bi hizkuntzen edo gehiagoren arteko harreman eta zurrunbilo beti berrituen igeriketan, garrantzi betea emanez poesiaren eta itzulpenaren arteko harremanari. Elebitasunari etekin estetikoa atera dion hizkuntza bat izan da euskara tradizionalki (sagarra-manzana da adibiderik xume bitxiena), eta, hortik abiaturik, formula desberdinak baliatuta, oso da interesgarria elebitasunaren kontzientziak estetikan eragin ditzakeen planteamenduez, bide-gurutzeez, lorpenez eta bide berriez hausnartzea.

Demagun lehendabiziko poema; ezker orrialdekoak Ispilua du izena, Espejo du eskuinekoak. Bi poemen abiapuntua eta muina ―argia eta irudiak islatzen dituen kristal-klasearen efektu bisuala― berdinak dira bi hizkuntzetan, baina desberdina da poetak atera dien etekina hizkuntza batean zein bestean. Ispilua gaztelaniaz emana dago; Espejo, euskaraz. Gaztelaniazko testua zorrotz trinkoa da; euskarazkoa, aldiz, konkretuagoa. Irakurleak gai berari buruzko bi poema desberdin irakurri ditu, euskaraz bata, gaztelaniaz bestea. Gozamen poetikoa jasotzeaz gainera, ondorio bat baino gehiago atera dezake elebitasunaren talaiatik, itzulpengintzaren errealitate desberdinetatik, hizkuntza ahulenaren flakietatik, hizkuntza nagusiaren estetikak hizkuntza menostuetan eragiten duen diglosiatik, Errok hainbat poemetan jariatzen duen ironiatik. Bi poemek berdina zuten muina, baina desberdina da emaitza, bi poemen arteko antza ez dago sortutako testuetan, haien abiapuntuan baizik: poetaren intuizio bakarra bi testu desberdinetan emantzipatu da.

Hurrengo bi orrialdeetan ere, halatsu: ezker orriko poemak Caos personal du izena, Kaosaren eragina eskuinekoak. Humus beretik sortuak eta giro berdintsukoak dira bi hizkuntzetan emandako bi poemak. Hurbil daude elkarrengandik.

Gainerako poema bikoitzak ere ezker-eskuin doaz parez pare, gai interesgarri bat ardatz hartuta ―bakardadea, heriotza, sufrimendua, maitasuna, galera, ustekabea…―, baina bi hizkuntzetan eta garapen desberdinekin. Bi orri, bi poema. Salbuespen bat kenduta, ordea, liburuaren nahiko hasieran: ezkerreko orrian Nada izenburua daraman poema Patria, verdad, arte, poesía hitzekin hasten da eta lau lerro ditu; euskarazko bertsioak, ordea, bi orri oso hartzen ditu eta hamalau silabako berrogeita lau bertso-lerro, eta Aberria, egia, ertia, poesia du izena. Luzeran oso desberdinak izateaz gainera ―liburuaren diseinu beti bera eteteraino―, edukiek ez dute elkarren ageriko antzik. Erroren bapateko sorpresa horietako bat da ironiaren eskutik, irakurlea errutinatik ateratzera beharturik izenburuetatik hasita: Nada dio batek, Aberria, egia, ertia, poesia besteak.

Hortik aurrera, pixkanaka-pixkanaka, ezker-eskuineko orrialdeetan dauden bi poemak urruntzen joango dira, ez beti eta ez erabat, elkarrengandik; urrundu edo desberdindu egingo dira izenburuak, urrundu edukiak ere, eta luzerak, eta keinuak, baina askotan dago elkarren arteko loturaren bat: gaia, tonua, giroa, ironia, memoria literarioarekin lotutako espresioren bat…

Eta III

Material guztia hiru atal nagusitan banatua dago. Itzulpena izenekoan, euskaraz daude ezkerreko orrian, gaztelaniaz eskuinekoan. Traducción izenekoan, alderantziz: gaztelaniaz lehendabizi, euskaraz gero. Hirugarren atalean, berriro euskaraz lehendabizi eta gazteleraz gero, baina izenburuak beste hizkuntza batzuetan daude, elebitasunetik aniztasunera garamatzate italierak, latinak, frantsesak, portugesak, ingelesak, beste kultura batzuetako leihoak zabalduz…

Nekez imajina daiteke itzulpenik gabeko mundurik. Nekez imajina daiteke poeta euskaldun berrien esperientzia estetikorik gabeko (Gabriel Aresti, Mari Luz Esteban, Angel Erro, Antonio Casado da Rocha…) euskal lurralde poetikorik.

Posted on

Amorrazio istorio bat

Uxue Rey Gorraiz

Jaiegunak astearen zer egunetan egokitzen diren, eta Iruñean betiere, esana da zubia bainoago akueduktua sortzen dutela abendu hasierako opor egunek. Bereziki halakoetan, kolpez desagertzen dira kazetariontzako deialdiak. Astebetez-edo, apenas izaten da deus agendan: ez prentsaurrekorik, ezta bestelako aurkezpenik ere. Eta, ondotik ere, ez pentsa, kostata jartzen da hiria berriz martxan ―zerbaitengatik da ezaguna esamolde hau: «Lan gutxiago egiten duzu iruindar batek abenduan baino!»―. Edonola ere, itzuli itzultzen da lanerako sasoia, jakina.

Espero bezala, ailegatu zaizu deialdi bat emailera. Egiari zor, ordurako eginak zenituen zenbait kalkulu, eta espero zenezakeen aste horretantxe deituko zutela prentsaurreko horretara. Eta, zertan ezkutatu: espero bezala, mezua erdara hutsez dago idatzia. Kurioski, aipagai duten egitasmoaren izena da euskarazko hitz bakar-bakarra emailean. Nafarroako Gobernuak antolatutako ekimena da.

Heldu da eguna, joan zara prentsaurrekora, puntual, eta pozik agurtu duzu aspaldi ikusi gabea zenuen lankide hura ―irrati kazetaria da bera―. «Nolatan zu hemen?», galdetu diozu harrituta, eta laster batean eman dizu aurreko hilabeteetan izandako aldaketen berri, eta kontatu kulturan arituko dela aurrerantzean, aldi baterako behintzat, zu bezalaxe.

Elkarren ondoan eseri zarete. Ziztuan, hurbildu zaizue eskuetan karpeta bat daukan gizona ―komunikazio arduraduna?―, eta, behin konprobatuta kazetariak zaretela, prentsa ohar bana eman dizue. Segidan, betiko moduan, diagonalean irakurri duzu entregatu berri dizun testua, eta, hara, ohartu zara jaso duzuna gaztelaniazko bertsioa dela. «Euskarazkoa emanen, faborez?», eskatu diozu, atsegin, eta, atseginez, edukazio handiz erantzun dizu hark ezetz. Sentitzen duela baina astirik ez dutela izan euskarazkoa inprimatzeko, baina bidaliko dizula emailez gero. «Ados».

Hasi da prentsaurrekoa. Hiru hizlari dira mikrofonoen parean, eta franko poztu zara erreparatu diozunean ertzetako batean eserita dagoenari. Haren aurpegiera ezaguna egin zaizu, eta oroitu duzu udan egitasmo berberak antolatutako agerraldi hartan zeure atzean izan zela eserita, eta ondotik izan zenuela halako hizketaldi atsegin bat harekin, eta euskaraz egin zenutela biek. Are gehiago: gogoratu duzu harexek nabarmendu zizula egitasmoaren aurtengo aldian partaide gehien-gehienak direla euskaldunak. Eta, pentsa zer inozokeria, baina orduan aski motibo sentitu dituzu zera esateko zeure kolkorako: «Prentsaurrekoa izan daiteke, bada, elebiduna».

«Egun on», ahoskatu ditu lehenbiziko hitzak Nafarroako Gobernuko ordezkariak, euskaraz, eta luze aritu da tartarrean erdaraz gero. Eta, gidalerroren batean idatzia balitz bezala, berdin-berdin egin dute besteek ere. Gaztelania hutsez egin dute agerraldia segidan, oso-osorik, ondotik jakin badugu ere hizlarietako bakarra ez, baizik eta bi direla euskaldunak. Hori gutxi balitz, bertan entzule ziren zenbait herritarri ere eman diete hitza, batera edo bestera badutelako loturarik egitasmoarekin, eta haien ahoetatik ere ez da atera euskarazko hitzik batere. Ohartarazpena: inork pentsa lezake areto hartan apenas zela euskaldunik; eta bazen, bai.

Pasea da kasik ordubete. Berez, prentsaurrekoa bukatu bezain laster egin nahi zenuke alde, lanak aurreratzen hasteko, baina, derrepentean, gogoratu duzu oraindik ondoan duzula irratiko lankidea, formal-formal. Eta, zuk agian ez duzu aparteko premiarik, moldatu zintezke horrela ere, baina nola demontre moldatuko da bera euskarazko hitzik grabatu gabe?

«¿Los periodistas tienen alguna pregunta?». Eta altxatu du eskua lankideak, argitzeko «euskaraz erantzuteko» galdera pare bat nahi liekeela egin. Ez zaituztet gehiegi nekatu nahi, laburbilduko dizuet ordutik aurrera gertatutakoa: hizlariek ederki eman zituzten kazetariak eskatutako esplikazioak, baina, egiari zor, haiek hizketan hasi eta berehala hasi nintzen ni zenbaiten urduritasuna sumatzen. Hona hemen errematea: bigarren galdera egiteko imintzioa egin zuen kazetariak, eta ordura arte ikusia ez nuen gizon bat hurbildu zen gugana ―arduraren bat bazuen―, bizi-bizi, eta hau esan zigun ahapeka ―horrela oroitzen dut behinik behin―: «Aizue, zergatik ez dizkiezue galdera horiek geroxeago egiten, banan-banan haiengana hurbilduta? Ez dakit komeni den orain prentsaurrekoa gehiago luzatzea, jendea zain izatea…».

Esanen nizueke ez nik ez nire lankideak ez genuela gogorik borrokarako. Horregatik eman genuela amore. Baina gauza bat da esandakoari men egitea eta beste bat horrez gain konforme plantak egitea. Horregatik, bai, gizon horrek «agindu» eta berehala bukatu zen ofizialki prentsaurrekoa, ordubeteko gaztelaniazko hizketaldiaren ondotik euskarak ez zezan enbarazurik egin. Baina esan nien, jakina. Esan nien ez zitzaidala normala iruditzen, batetik, gaztelania hutsean aritzea, are euskarazko hedabideetako kazetariak direnean aretoan. Bestalde, esan nien ―ezin izan nion gogoari eutsi― euskarazko prentsa oharrik inprimatzeko astirik ez edukitzea ere ez zitzaidala txukuna iruditzen. Haren erantzuna, hitzez hitz: «Gutxi daramazu ofizio honetan, ezta? Halako asko falta zaizkizu, neska!».

Funtsean, halako amorrazio batek bultzatutako kontakizuna da hau. Eta aitortuko dizuet nik ere badakidala ez dela hau kasu bakarra, eta, are gehiago, gizon horrek gogorarazi gabe ere badakit zientoka aldiz gertatuko zaidala aurrerantzean ere. Gainera, lehendik ere haserretu naiz halakoekin. Hori bai: euskararekiko utzikeriak haserretu egiten nau, baina harrokeriak… horrek sutan jartzen nau. Izatez, joan dira asteak ordutik, eta ez zait kostatzen onartzea biharamunean izan nintzela agerraldi hartan zenetako bati idaztekotan barkamena eskatzeko, akaso une batean zakar aritu nintzelako. Tira, azkenean ez nuen eman pausoa. Metxa laburrekoa naiz, baina haiek piztu zuten sua.

Eta hau guztia zertarako kontatu zuei? Bueno, behintzat bistara izan dadin euskarazko hedabideetako kazetariok izaten ditugun traben adibide bat gehiago. Gainera, hau berdin gertatzen da izan Iruñean, izan Donostian edo izan Bilbon ―badaezpada―.

Eta itzulpengintzari loturik, zer gehiago esan? Bada, kontatuko dizuet, euskarazko prentsa oharrik banatu ez zidatenez gero, eta presak estututa, hala moduzko itzulpen bat egin nuela egun hartan. Eta egunkariko zuzentzaileei esker plazaratu zela artikulua txukun gero. Haien laguntzarik gabe oraindik ere ez nekike Rada ez, baizik eta Arrada dela Nafarroako herriaren euskarazko deitura. Eta berdin Oteizarekin: Oteitza omen.

Posted on

Interpreteak eta orekariak

Claudia Torralba Rubinos

2023ko sarrera batean, Maitane Uriartek interpretazioaz gutxi dakien edonori otu dakiokeen galdera bati erantzun zion: Zer gertatzen da interpretearen burmuinean? Neurozientziara metafora ulergarri eta gozagarrien bidez hurbilduta, azaldu zigun interpreteen burmuinek orkestra sinfonikoetako zuzendariek bezala funtzionatzen dutela, eremu askoren jarduera koordinatu behar dutelako, aldi berean jotzen duten musikariak koordinatu behar diren bezala.

Gaurko sarrera honetan ere interpreteek koordinatu behar dituzten jarduerez arituko naiz, baina interpretazioaren ikasketetan aski ezaguna den Orekarien Sokaren hipotesitik abiatuta. Hipotesiaren egilea Daniel Gile da, eta Maria Arrutik ekarri zuen euskarara Basic concepts and Models for Interpreter and Translator Training liburuaren euskarazko itzulpenean (Oinarrizko kontzeptuak eta ereduak interpreteen eta itzultzaileen trebakuntzarako)[1].

Abiapuntua oso sinplea da: gizakion prozesatze-gaitasuna mugatua da. Denoi gertatzen zaigu, multiataza izan nahi dugun arren, muga bat, tope bat daukagula. Momentu batean, “itxaron, mesedez” esan eta esku artean daukaguna utzi behar dugu beste zerbaiti kasu egin ahal izateko.

Interpreteen burmuinak ere berdin-berdin funtzionatzen du. Kontua da interpretatzea jarduera kognitibo konplexua dela, eta, ondorioz, Orekarien Sokaren hipotesiaren arabera, interpreteek beti egin behar dutela lan beren gaitasunaren % 100etik gertu. Hau da, daukaten arreta eta energia guztia bideratu behar dute interpretatzeko egin behar dituzten ataza ezberdinetara (entzutea eta prozesatzea, ulertzea, ekoiztea…). Ondorioz, atazetako batek hasiera batean esleitutakoa baino energia edo arreta gehiago eskatzen badu, falta den energia hori beste ataza bati kendu behar zaio. Beste hitz batzuetan, Gilek (2018 [2009]: 182[2]) azaltzen du “prozesatze-gaitasunaren horniduraren eta eskariaren artean etengabeko tentsio kognitiboa” dagoela.

Zentzu horretan, estres eta exijentzia kognitibo handiko lana da interpretazioa, eta ez dago erlaxatzerik. Oso nekagarria da, eta horregatik txandakatzen dira interpreteak kabinan 20 edo 30 minutuero. Gizakiak diren neurrian, muga fisiko eta intelektualak dauzkate. Prozesatze-gaitasunaren muga gainditzen bada –metafora bat da, muga hori, definizioz, ezin baita gainditu–, saturazio edo porrot kognitiboa gertatzen da, eta interpreteak ezin du itzultzen jarraitu. Muturreko eta salbuespeneko egoera da hori interprete arituen kasuan, baina ohikoa da hasiberrien lehen saiakeretan. Inoiz bizi izan duenak badaki zeri buruz ari naizen.

Imajina dezagun orain soka baten gainetik doan orekari edo ekilibrista bat. Haizeak ezkerraldetik jotzen badu, eskuinalderantz egin beharko du indarra, ezkerretik datorkion bultzada hori orekatzeko. Alabaina, aldi berean, aurrera egiten jarraitu behar du, gehiegi makurtu gabe, aurrean edo atzean pisu gehiegi jarri gabe, besoak gehiegi mugitu gabe. Etengabean ibili behar du oreka bila, ematen duen –eta ematen ez duen– urrats bakoitzean. Zerbaitek huts egiten badu, lurrera joango da berandu baino lehenago. Hori bera gertatzen zaie interpreteei ere: egin behar dituzten atazen arteko oreka mantentzen saiatu behar dute etengabe, oreka hori hautsi egiten bada, erori egiten direlako. Game over. Beldurra ematen du, ezta? Arrisku handiko jarduera intelektualtzat har liteke interpretazioa, beti egiten delako amildegiaren ertzean. Ez dakit interpreteek eta orekariek zer gehiago izango duten komunean, baina adrenalinarekiko zaletasuna behintzat ezinbestekoa iruditzen zait kasu bietan.

[1] Gile, D. (2018). Oinarrizko kontzeptuak eta ereduak interpreteen eta itzultzaileen trebakuntzarako. Bilbo: UPV/EHU. [Itzulpena. Jatorrizkoa: Gile, D. (2009). Basic concepts and models for interpreter and translator training]. Amsterdam/Filadelfia: John Benjamins.

[2] Idem.

Posted on

Poetak atzerrieraz

Angel Erro

Lagun artista batek azkenaldian zoratuta omen daukan poeta albaniar edo montenegroar bat gomendatu dit, bulgariarra beharbada. Nik berehala ondorioztatu dut haren obra leitzeko gomendatzen ari zitzaidala, zehazkiago berak irakurriko zion poema liburu zehatza. Ohar mentala hartu nuen, gauzak gogoratzeko eta berandu gabe ahanzteko bide ekologikoena baita. Bere unean egiaztatu nuenez, poeta atzerritar horrek ez du libururik euskaraz, eta gaztelaniaz bakarra dauka. Beraz, nire laguna itzulpen bat aholkatzen ari zitzaidan berez.

Ez ohi dugu kontuan hartzen: egileen izena metodo sailkatzaile hutsa da, haren obra osatzen duten liburu guztiak azpian erraz hartzeko erabiltzen duguna; liburu horien itzulpen guztiak ere barnean hartzen dituela ahantzi ohi dugu.

*

W. H. Audenek ingelesezko poetak (hots, ingelesezko poeten obra; hots, ingelesezko poeten obra osatzen duten liburuak) baino irakurtzen ez zituela –hots, itzulitakorik ez– sinetsita nengoen, baina gaizki gogoratuko nuen, ez baitut aipu zehatza inon aurkitu. Edonola, horrelakorik nekez esan ahal izanen luke euskal poeta batek, oso unibertso poetiko estua duelako salaketa bereganatu nahiko ez balu behintzat.

Audenek idatzitakoen artean aurkitu dudan gertukoena Kavafisen poemen (ingelesezko) itzulpen baterako idatzitako testuan dago, poeta alexandriarrak berarengan izandako eragina hizpide:

Greziera modernoaren oinarrizko ezagutzarik ere ez dudanez gero, Kavafisen lana ingelesezko eta frantsesezko itzulpenen bidez baino ez dut jaso ahal izan. Horrek harritu eta neurri batean txunditu egiten nau. Poesia idazten duten guztiek bezala, beti pentsatu izan dut prosaren eta poesiaren arteko funtsezko aldea dela prosa itzuli ahal dela, eta poesia, berriz, ez. Baina norbaitek itzulpenetan baino irakurri ez duen poeta baten eragina jaso ahal badu, sinesmen hori berraztertu beharra dago.

Aurrerago, ematen du itzulgarritasuna poesia mota jakin batera mugatzen duela: “Nekez itzuli ahal izanen da poeta guztiz liriko bat, solasean gabe kantuan aritzen den bat”. Kavafis itzulpenean eragozpenik gabe irakurri ahal izatea, beti zerbait galduko dugula onartuta ere (“hiztegian zein sintaxian egiten duen greziera garbizale eta demotikoaren arteko nahastura”), poesia molde gehienbat narratiboaren ondorioa litzateke nolabait.

Seguruenik hitz hauetatik ondorioztatuko nuen, nire gogoan hitz biribilagoekin gogoratzen banuen ere, Audenek jatorriz ingelesez sortzen duten egileen poesia baino ez zuela irakurtzen. Agian hizkuntza hegemoniko batean aritzen den batek esan ahal lukeen adierazpentzat nituelako funtsean.

Zorionez besteok ezin dugu holakorik esan.

*

Zorionez? Ezin dugu?

Orain gutxi Susa argitaletxeko Munduko Poesia Kaierak bildumaren 50. zenbakia ospatzeko, hildako poeten lana baino ez euskaratzeko irizpideari aurka egin eta oraindik hil gabeko poeten antologia txiki bat atera da, zeinean 39 itzultzailek parte hartu duten (dugun), bakoitzak bere gustuko poeta (baten poema) bat hautatu eta euskaraz emanda. Alea jaso dudanean arreta deitu dit gaztelaniaz jarduten duten poetek bertan duten presentzia altuak. Nik neuk kopuru hori handiagotzen dut itzultzeko aukeratu dudan poetarekin. Beraz, ez nuke nahi hau inolako gaitzespentzat ulertaraztea nahi. Barruan darabilzkigun mekanismoen nolakoa ulertzeko saiakera hutsa da. Eta gutaz zerbait esaten du, ez derrigorrez txarra.

MPKrena bezalako eskaintza datorrenean, gustuko poema jakin bat eskaintzearekin batera, egile bat(ekiko dugun lotura edo eragina) aldarrikatzeko aukera moduan ere hartu ohi dugu, ahal bada ze irakurle fin garen jendaurrean erakusteko aukera emanen diguna. Beste norbaiten lan labur bat euskaraz emateko aukerarekin batera geure burua saldu ahal badugu, hainbat hobe. Gauza bera egiten dute, ez pentsa, beste norbaiten lanaren hitzaurrea idazteko eskatzen dioten idazleek ere.

Beste garai batean bataz besteko euskal egileak (bere erdara partikularretik) ahalik eta hizkuntza urrunagoan –albanieraz, montenegroeraz edo bulgarieraz, esaterako– idazten duen poeta bilatuko/aholkatuko lukeelako susmo agian oinarririk gabeak hartu nau. Susako Askoren artean bildumak erakusten du ez dela hala. Hautatutako poemen heren bat, hain zuzen, 39tik 13, itzultzaileek “berezkoa” duten erdaratik itzuli dute (dugu): 12 gaztelaniatik, 1 frantsesetik.

Agian beste paradigma batean gaude. Zorionez. Dagoeneko ez diogu geure erdarei ezikusia egiten, existitzen ez direlako fikzioarekin euskarari (edo geure buruari) mesede egiten diogulakoan. Audenez ere oroitu naiz, Audenen ustezko errezeloez. Ez poesia itzuli daitekeen (jakina baita baietz). Bizitza aldatu(ko) digun poeta atzerrieraz irakurtzerik ote dugun. Nire lagun artistak argi dauka baietz. Nik ere bai, suposatzen dut.

Posted on

Adimen artifiziala: interpreteen akabera ote?

Maitane Uriarte Atxikallende

Denok dakigu adimen artifizialaren eta oro har teknologiaren bilakaerarekin lanpostu batzuk desagertuko direla. Tira, beharbada desagertu-desagertu ez, baina funtzio horiek pertsonek bete ordez, makinek egingo dituzte, denborarekin. Terminator-en garaiak iritsi bitartean, askoren artean beldurra da nagusi, eta interpreteak ez gara salbuespena.

Interpreteok askotan galdetu izan diogu geure buruari adimen artifizialak lana kenduko ote digun eta apokalipsia noiz iritsiko zaigun. Beteranoek beraiek ikusiko ez dutela diote, baina gazteoi tokatuko zaigula. Bien bitartean, adimen artifizialarekin egindako saiakerei adi gabiltza, emaitzak nolakoak diren ikusten eta, batez ere, bezeroen gogobetetasunari erreparatzen. Izan ere, niretzat hortxe dago koska: bezeroak adimen artifizialak emandako itzulpenarekin konformatzen direnean eta patriketatik sos gutxiago kentzen dizkiela ikusten dutenean, orduan etorriko da hezur-haragizko interprete askoren akabera. Nik ez diot adimen artifizialak egindako itzulpenak txarrak direnik, ez horixe, baina ez du kasuen % 100ean funtzionatzen. Aldibereko interpretazioaren kasuan, adimen artifizialak itzulpenak egiten ditu baina ez du jatorrizko bertsioaren ñabardura oro giza burmuinak bezala interpretatzen. Zer egingo du adimen artifizialak hizlariak esaldiak bukatu gabe uzten dituen guztietan, metaforak eta hitz-jokoak agertzen direnean, esaldiak luzeak direnean eta xede-hizkuntzan elementuak josteko aldez aurreko jakintza behar denean? Eta niretzat berebizikoa den zerbait: zer gertatuko da hizlariak emozioak transmititzen dituenean edo hartzaileekin konektatu nahi duenean? Pantaila batean agertuko da itzulpena, eta, kasurik onenean, ahots robotiko batek emango du itzulpena, Monegroseko basamortua baino lauagoa den ahots batek. Agur emozioak transmititzearen eta kultura zein errealitate desberdinetako jendea konektatzearen magiari. Hala ere, arestian esandakora bueltatuz, bezeroa horrekin konformatzen bada, batez ere merkeago ateratzen zaiolako… bost axola aldibereko interpretazioaren magia.

Momentuz, gauza batekin kontsolatuko naiz. Aldibereko interpretazio-kasuetarako adimen artifiziala hizkuntza handiekin elikatzen ari dira gehienbat, eta euskararekin emaitza “onargarriak” ikusi arte denbora luzea igaroko dela esango nuke. Interpreteok saiakerei adi gabiltza, eta, behin, adimen artifizialarekin gaztelaniatik euskarara eskainitako interpretazio-zerbitzu baten argazkiak bidali zizkiguten. Gure iritzi zintzoa ezagutu nahi? “Tierra trágame, hau auzo-lotsa”. Edo tira, makina hark pantailan erakutsiko lukeen bezala, “Lurra irents nazazu, esto es vergüenza de barrio”. Hortxe utziko dut. Eta ez diot nik bakarrik, areto hartan zeuden euskal hiztunak ere amorru bizian atera omen baitziren.

Itzuli beharreko testu idatzien eta interpretatu beharreko ahozko ekoizpenaren arteko aldea begien bistakoa den bezalaxe, adimen artifizialak baterako eta besterako suposa lezakeen arriskua ere halakoa da. Gehienetan, testu idatziak ondo idatzita egoten dira eta, beraz, errazagoa da horiek adimen artifizialarekin itzuli eta emaitza onargarria –eta batzuetan, oso ona– ematea; ahozko ekoizpenaren kasuan, berriz, jatorrizkoa ez da perfektua izaten –inork ez duelako idazten duen bezala hitz egiten– eta, gainera, interpreteok sarritan esan ohi dugu euskal hizlari askori erretorika-eskolak falta zaizkiola. Ahozko ekoizpenaren kasuan, adimen artifizialik onena ere zora daitekeela esango nuke, eta horri arestian adierazitako emozioen transmisioaren afera gehitu behar zaio.

Laburbilduz, momentuz interpretazioaren kasuan eta batez ere euskarazko interpretazioaren kasuan salbatzen garela esango nuke, baina denborak erakutsiko digu lurrak irentsiko gaituen ala ez.