Hilabetea: Iraila 2024

Posted on

Nor da Nor datu-basea, 10 urteko ibilbidea

Maite Lopetegi, Bego Montorio, Arantzazu Royo eta Mila Garmendia

Maite Lopetegi: Aizue, neskak, heldu beharko diogu artikuluaren kontuari, gogoratzen? Nor da Nor datu-baseak 10 urte bete dituela eta…

Bego Montorio: Bai, hamar urte jada! Gardelen tangoak dio hogei urte ez direla ezer, baina, niri, azken hamar hauetako gauza mordoa datozkit burura. Oraintxe, egia esan, ez dakit nondik hasi.

Arantzazu Royo: Has gaitezen, bada, hasieratik. Lauso samar ditut orduko zenbait gauza, baina gogoan dut euskal itzulpenen liburutegi fisiko bat sortzeko aukera aztertu zuela EIZIEk. Laster baztertu zen ideia, elkartea guztiz gainditzen zuen proiektua zelako –Liburutegi Nazional baten zeregina, agian–, baina kezka hor zegoen. Eta 2008an, EIZIEn egindako gogoeta-prozesuaren barruan ere, Euskal Itzulpenen Baliabide Gune bat sortu beharra planteatu zen. Argi dago aspalditik zetorrela euskal itzulpenaren ondarea jendarteratzeko kezka.

B.M.: Hala da, bai, eta elkartea hasia zen, nolabait, ondare hori katalogatzen. Geroxeago, 2009an, “Euskal itzulpenen inbentarioa eta azterketa (1976-2008)” ondu zuen Manu Lopez Gasenik, eta, lan hori oinarri hartuta eta Armiarma taldearekin elkarlanean, helduen literatura euskaratua biltzen zuen “Literatur Itzulpenen Katalogoa” sareratu zuen EIZIEk urte horren amaieran.

Mila Garmendia: Horietatik guztietatik edan zuen NdNk, baina ikuspegi zabalago bat eman nahi izan genion: itzulpenei bezainbesteko garrantzia eman itzultzaileei, itzulpen izan zitekeen oro jaso… Gure lanbidea lehen planora ekartzea izan dugu beti helburu, itzultzaileak eta beren lana ikusaraztea; izan ere, maiz, ez dira agertu ere egiten ohiko katalogoetan.

M.L.: Hutsune hori betetze aldera, itzulpena eta itzultzaileak zutabe izango zituen datu-base bat behar genuen, sistematikoa eta fidagarria, etengabe eguneratua… Bagenekien ez zela erraza izango, baina gerora ohartu gara zer baratzetan ari ginen!

B.M.: A zelako baratzea, bai. Alor txiki bat zen hasieran, eta faltan sumatzen genituen beste mota batzuetako landareak gehitzen joan gara: literatura mota guztiak, euskaratik eta euskarara, liburuak, blogak, audioak eta, orain, baita azken urteotako testu ez-literarioak ere.

A.R.: Eta obrekin batera, kritikak, testua on-line… Itzultzaileei dagokienez, berriz, biografia laburrak, haiekin harremanetan jartzeko eta CVa kudeatzeko modua (EIZIEkideentzat)… Ia konturatu gabe, izugarri handitu zaigu, eta hala ere, alor berriak lantzeko gogoz segitzen dugu: ikus-entzunezko itzulpenak, itzulpengintzari buruzko lan teorikoak…

M.G.: Gainera, datu-basea garatu bitartean, metodologia eta lan egiteko modu bat ere sortuz joan gara: talde-lanean, elkarri entzunez eta elkarrengandik ikasiz, erabaki guztiak ondo hausnartuta eta adostuta hartuz, ikuspegi ez beti berdinak uztartuz. Bertatik bertara ikasi dugu lan eraginkorra egiteko ez dela zertan konpetitiboa izan, askoz hobeto lan egiten dela elkarrekin lehiakorrak izan gabe.

B.M.: Hori bai izan dela ezusteko ederra. Maila askotan izan zaigu aberasgarria prozesua, etengabeko ikasbide bat, kitzikagarria oso, eta horregatik jarraitzen dugu buru-belarri. Aspalditxotik, laurok osatzen dugu “Nor da Nor taldea”, datu-basearen eguneroko lanaz eta gidaritzaz arduratzen dena, baina pertsona eta talde askok lagundu dute, eskuzabaltasunez, modu batean edo bestean, egungo NdN honetara heltzen.

A.R.: Elkarlana bilatu dugu beti, ez baitu zentzurik han-hemenka lan berak errepikatzen ibiltzeak, are gutxiago baliabide urriak dituen komunitate bat izanik. Armiarmarekin, esaterako, hasieratik konpartitu ditugu biontzat baliagarriak diren datuak, eta bakoitzak bere ikuspegitik garatu ditu.

M.L.: Hori dena oso ondo dago, neskak, baina erabilerez ere hitz egin beharko dugu, horixe interesatuko baitzaie gehien irakurleei: Lan handia egin duzue, oso ondo, baina, guretzat zertan da baliagarria?

B.M.: Erabiltzaileei eurei galdetzea onena, ezta? Mila, zu ibili zara urteurrenaren aitzakiarekin han eta hemen galdezka, jendeak datu-basea zertarako erabiltzen duen jakin nahian, eta badirudi helburu batzuk behintzat lortu ditugula.

M.G.: Itzultzaileak bilatzeko erabiltzen dute askok: halako hizkuntza-konbinazioan nor aritzen den jakiteko, nork zer itzulpen argitaratu dituen ikusteko, zer generotakoak… Baita itzultzaile lagun eta ezagunei arrastoa jarraitzeko ere, Isabel Etxeberriak esan digunez. Ilusio handia egiten du kontu ez hain formaletarako ere balio duela ikusteak.

M.L.: Castillo Suarezek, esaterako, beste hizkuntzetara itzulitako euskal poesia zer argitaletxek kaleratu duten ikusteko erabili izan du, zer ate jo jakiteko. Izan ere, bilaketa-irizpide ugari konbinatu daitezke, eta norberaren beharretara mugatu emaitzak.

A.R.: Ikerketarako ere baliagarria dela esaten digute: tesietarako, gradu edo master amaierako lanetarako… Nor da Nor-en topatzen baitute, bateraturik, behar duten oinarrizko informazioa. Hori ere hasieratik izan du helburu NdNk, euskal itzulpenaren historia osatzeko oinarria eta bidea jartzea.

M.L.: Bai, Karlos de Olmok –datu-basearen sortze-prozesuan eta hastapenetan guztiz inplikaturik egon zen– oso argi zuen alde entziklopediko hori ere landu behar zuela NdNk, eta dena sarean egon behar zuela, guztion esku. Faseka goaz osatzen, baina abiapuntuko ideiak eta helburuak beti gidari, amestu dugun horretara apurka-apurka hurbilduz.

B.M.: Itzulpen- eta hizkuntza-estrategiak eta plangintzak zehazteko ere datu interesgarriak eskaintzen ditu NdNk; adibidez, administrazio-itzulpenaren garrantzia eta eragina aztertzeko ezinbestekoa da jakitea zer itzuli den, baita dibulgazio zientifikoan nahiz bestelako alorretan dauden hutsuneak antzemateko ere.

M.G.: Eta, begira nondik, irakurzaletasuna bultzatzeko ere balio omen du. Halaxe esan digute Ana Urrestarazuk eta Nagore Atelak: etxekoei literatura unibertsaleko liburuak proposatzeko, edo kanpoko lagunei euskal literatura beren hizkuntzetan oparitzeko…. Horretan, Fernando Reyk dioen bezala, lagungarria da liburuen datuekin batera haiei buruz argitaratu diren kritikak irakurri ahal izatea webgunetik atera gabe.

A.R.: Irakurzaletasunarekin jarraituz, Miriam Lukik kontatu digu irakurle taldeetako arduradunek datu-basean saltseatu ohi dutela urteko irakurketak aukeratzeko, edo gomendio bat egiten dizutenean euskaraz irakurri ahal izango duzun jakiteko. Pozgarria da ikustea gure kumetxoa jende askori zaiola baliagarria, ezta?

M.L.: Oso! Baina erronka ere badago horren atzean, datu-basea etengabe eguneraturik egotea eskatzen baitu. Hamar urteotan, aplikazioa doitzen eta lan-metodologia finkatzen joan gara, eta, horren ondorioz eta lankidetzari esker, eguneratze hori bermatu dezakegu, nahiz eta, iturri ugari erabili arren, beti eskapatuko zaigun zerbait. Esan gabe doa oso lagungarria zaigula itzultzaileen eta idazleen laguntza.

B.M.: Aplikazioaren doiketak aipatu dituzunez, gogoratu dut Gidor Bilbaok beste gauza batzuen artean dioela informazio ugari dagoela bilduta, itxura sinpleaz bada ere. Hori ere lorpen garrantzitsua iruditzen zait, eta, nori berea aitortuz, Josu Landa “gure” informatikaria aipatu behar dugu.

A.R.: Bai horixe, lankide onak inguratzen trebeak gara gu, kar-kar! Euskal literatura ez ezik euskal itzulpengintza gertutik ezagutzen duen informatikari batekin aritzea luxu bat da: errazagoa da komunikazioa, emankorragoa.

M.G.: Et, et, et! Edozeinek esango luke gurea happy-mundu bat dela… Ahaztu al zaizue nolako eztabaidak izaten ditugun bat ez gatozenean?

B.M.: Ondo eztabaida sutsuak, bai, denoi asko inporta zaigulako NdN eta denok topatu nahi dugulako irtenbiderik eraginkorrena.

M.L.: A, ez dezadan ahaztu. Euskal kulturako kazetari zenbaitek ere adierazi digute NdN baliatzen dutela eguneroko lanean. Baita euskal editore batek baino gehiagok ere, atzerriko azoketara doazenean, etab. Baina, aizue, artikulua idazteari ekin beharko diogu. Berriketan hasi eta 10 urte erraz egiten ditugu guk.

B.M.:Ederto! Zelan hasi ez dakit, baina zelan amaitu bai: eskerrik beroenak emanez 10 urte hauetan eta “haurdunaldiko” urteetan bidaide eta lankide izan ditugunei.

A.R.:Izen bakar batzuk aipatzearren, Arantza Mariskali, Juan Cruz Ruiz de Gaunari, Luis Sogorbi, Imanol Irizarri, Iñaki Alegriari, “Eibartarrak” taldekoei… Eta haiekin batera, EIZIEko zuzendaritzako taldeei, elkartean denboraldi baterako bekadun edo praktiketan ibilitakoei eta zuzenean nahiz zeharka bultzatu gaituzuen guzti-guztiei. Baina artikulua idazten hasi aurretik…

Laurak: Egin dezagun topa, eta ez behin, baizik birritan. Lehenik, gaur itzultzaileon eguna dugulako, eta gero, NdNen 10 urteak ospatzeko. Eta jarraian, lanera berriro, gure baratzean inoiz ez baita zereginik falta!

* Hemen dituzue “Zertarako erabiltzen duzu Nor da Nor?” galderari erantzunez bildu ditugun bideo laburrak.

Posted on

Uda honetan ikasi ditudan kontu batzuk

Itziar Otegi Aranburu

Amaitu da uda, eta udazkena presaka etorri da. Udan zehar ikasi ditudan hitz eta esapide batzuk ekarri nahi ditut hona, zertzelada moduan.

Edizio-distantzia

Uda hasieran Orozkoko baserri batean egokitu nintzen, ilustratzailez inguratuta. Han ari ginen, mahai baten bueltan, bakoitza bere lanean murgilduta eta berriketan, eta batek bota zuen: “Deskuidatzen bagara, itzultzaileek bezala amaituko dugu, eta gure lana makinaren akatsak zuzentzera mugatuko da”. Isilik irentsi nuen zimikoa, papererantz are gehiago makurtuta. Zentzu batean, zuzen daude, gure lanaren alderdi (gero eta handiago) bat horretan datza, itzulpen automatikoaren akatsak zuzentzean. Jakin dut goian adierazitako indizea erabiltzen dela itzulpen automatikoaren kalitatea neurtzeko; alegia, zenbat giza esku-hartze behar diren itzulpen automatiko jakin bat giza itzulpena bezain ona izan dadin, eta distantzia hori ahalik eta txikiena izan dadin lanean ari direla.

Ludita

Teknologiaren aurrerapenen kontra dagoen pertsonari esaten omen zaio ludita, eta industria-iraultzaren (lehenengo industria-iraultzaren) garaitik omen dator, artisau ehungileak lanik gabe utziko zituzten makina ehungailuak suntsitzen hasi zirela eta. Kontuz ibili behar da zer esaten duzun teknologiaz; berehala jotzen zaituzte luditatzat.

Determinismo teknologikoa

“Errusiar mendi batean goazelarik, alferrik da atzerantz indarka nekatzea; ez du ezertarako balio”, esan zidan beste mahai baten bueltan nire lagun Charlesek, laurogei urteak atzean utzi dituen arren –edo utzi dituelako– bizitzari beldurrik gabe begiratzen dionak. Gustatzen zait, metafora, baina ez dakit oso konforme nagoen. Batetik, inork ez dit galdetu errusiar mendira igo nahi dudan edo ez, eta, bestetik, gu denak orain errusiar mendian egotea ez da fenomeno meteorologiko baten ondorio, ez da halabeharrez gertatu, eta iruditzen zait “adimen artifizialarena geldiezina da” esaldian badagoela fatalismo puntu bat, determinismo teknologiko deritzon horren aurrean amore emate bat. David Bayles eta Ted Orlandek Arte y miedo liburuan fatalismoaz ematen duten definizioa datorkit gogora; alegia, beldurraren beste bariante bat dela fatalismoa, patua gure esku egon daitekeen arren gure eskuak patuaren gainean eragiteko ahulegiak izatearen beldurra.

Zentauroak vs ziborgak

Uztailean, Elhuyarko lagunek antolaturiko udako ikastaroan izan nitzen, Itzulpengintza eta teknologia: aurrera eskuz esku, aurrera aurrez aurre. Gauza interesgarri asko entzun nituen han. Besteak beste, askoz hobea dela jarrera proaktiboa hartzea, erreaktiboa baino. Horretan nabil, errusiar mendiari tamaina hartu nahian, beste asko bezalaxe. Genevako Unibertsitatekoek, adibidez, adimen artifizial sortzailearen gainean zer jarrera duten azaldu dute duela gutxi: alde daude, eta gida bat argitaratu dute unibertsitatean adimen artifizial sortzailea arduraz eta egoki erabiltzeko. Hainbat atal ditu gidak, batzuk zinez jakingarriak, batez ere adimen artifizialaren sorreraz eta eboluzioaz eta oinarrizko kontzeptuez –niretzat, cookieak onartzean zer arraio ari naizen onartzen oraindik ere ez dakien honentzat, oso lagungarria–. Metodologiaren atalean, azaldu dute informazioa nola bildu duten, eta, idazteko orduan, ChatGPT4 erabili dutela laguntza gisa.

Ondo ulertu badut, zentauro-jokabidea litzateke hori: gizakiak lan batzuk egingo lituzke, eta makinak beste batzuk. Bestea ziborg-jokabidea omen da, zeinetan ez baitago bereizterik nork egin duen zer, hain daude fusionaturik gizakia eta makina lan-fluxuan. Oso itxura ona hartzen diot gidari, baina denbora eta patxada beharko nituzke behar bezala aztertu eta iritzi bat eratzeko, eta, nik denbora eta patxada eskatzen ditudan bitartean, hortxe dabil errusiar mendia orduko 300 kilometroko abaila zoroan gora eta behera eta ezker-eskuin inori patxadarik eman gabe. Mafaldaren hartatik, gustura esango nuke nik ere “geldi ezazue hau; jaitsi egin nahi dut”. Iritzi bat eratu artean behintzat.

Kakaztea (enshittification)

Joxe Rojasek azaldu zuen kontzeptu hori ikastaroan. Hemen dago azalduta, baina, labur esateko, plataforma teknologiko handien deriba azaltzen du. Ez dakit egokia den, baina niri, nolabaiteko zabalkuntza semantiko bidez, bestelako kakazte bat ekartzen dit gogora. Konturatu bainaiz ez dela, berez, teknologia jakin bat, edo adimen artifiziala bere horretan, arazoak sortzen dituena –salbuespenak salbuespen, eta utzidazue hor ere zuhurtzia bati eusten momentuz–; baizik eta, teknologia horrekin batera, nolabait gainjarrita, edo, hobeto esanda, azpijarrita, datorren beste zerbait. Ikastaroan, hitzaldietako batzuek ezinegon lauso bat eragin zidaten. Lankide batek lagundu zidan argitzen, kafea hartzen ari ginela esan baitzuen hitzaldi batzuei kutsu “neoliberala” zeriela. Teknologiari eta adimen artifizialari buruzko diskurtsoan, maiz, bi alderdi nahasten dira: bat teknologiari dagokiona, eta bestea, berriz, mundu-ikuskera bati dagokiona –berezkoa edo hartua, kontzientea edo ez–. Adibidez, hizlari batek bideo umoretsu bat jarri zuen, interpretazio automatikoaren beharra ilustratzeko: Erresuma Batuko ikastetxe bateko zuzendariak guraso bat ekarrarazten du, semearen portaera kaxkarraz hitz egiteko. Etorkinak dira, zuzendariak ez daki aita horren hizkuntza, eta aita ez da ingelesez moldatzen. Semeak egin behar ditu interprete-lanak, beraz. Imajinatuko duzue zer gertatzen den… semeak goitik behera aldatzen ditu zuzendariaren esanak, eta aita poz-pozik irteten da bileratik, semea heroia dela sinetsita. Gauzak zer diren, oso antzeko bideo bat ikusi nuen orain dela urte batzuk, Letren Fakultatean, Interpretazio Sozialaren Oinarriak ikastaroa egin nuenean. Interpretazio sozialaren beharra ilustratzeko jarri zuten bideo hori orduko hartan. Denbora-tarte honetan, automatiko hitzak ordeztu du sozial hitza esaldi horretan.

Agian badago arrazoi onik horretarako, naif samarra izango da igual ikastetxeetako hizkuntza-arazoak giza interprete bidez konpon daitezkeenik pentsatzea, baina, halako arrazoibiderik ez zenez egin, batetik besterako bidea, nolabait, ezkutuan geratu zen, izebergaren azpiko aldea bezala.

Bestalde, beharbada batzuek ziborg gisa ikusten gaituzte dagoeneko, oso ondo bereizi gabe entzungailuetatik sartzen zaien ahots hori gizaki batena den edo makinarena, eta horregatik hasi dira batzuk interpreteei eskatzen on call egon daitezela 24/7, eta (kasik) doan lan egin dezatela. Negargarria.

Etorkizunaren kontrako babesa (future-proof)

Teknologiaren eremuan sortu zen future-proof esapidea: nola diseinatu software bat, eboluzio teknologikoaren ondorioz berehala zaharkitua eta baztertua ez geratzeko moduan. Unibertsitate-ikasketen testuinguruan iritsi zait niri: nola diseinatu itzulpengintza eta interpretazioko ikasketak, azkar eta noranzko ezezagunetan aldatzen ari den mundu batean berehala zaharkituta eta baztertuta ez geratzeko moduan. Ez dut erantzunik, baina ez esan esapidea ez denik itzela. Future-proof hitzak, bulletproof edo waterproof hitzen molde berekoa baita, berekin dakar etorkizunaren kontra babestu nahia, balen kontra bezala.

Ikastaroaren amaieran elkarteen ordezkariek esan zituztenetatik atera daitezke gure lan-etorkizunari eusteko ideia batzuk: saretzea, eta gure lanari ikusgaitasuna ematea. APTIC elkarteko ordezkariak kontenedore batzuk erretzeaz hitz egin zuen –metaforikoki–. Nire ustez, erre beharreko lehen kontenedore metaforikoa izenarena da, hizkuntzaren langile garen aldetik. Aditu batzuek argudiatu dute adimen artifiziala ez dela ez adimentsua, ez artifiziala, gizakiaren lan luze metatua dagoela oinarrian. Adimen artifizial sortzaile izenak erabat ezkutatzen du egiaz zer den. Konputazio kognitiboa edo ikaskuntza interaktiboko sistema ikusi ditut sarean, baina, niri neuri, gehiago gustatu zait Lorea Argarateri irakurri diodana: adimen kolektiboa, “guk dakiguna zurrupatu baitu”.

Gauzei izen egokia ematea, beraz, eta saretzea, eta gure lanari ikusgaitasuna ematea. Horrez gain, ezagutza eta denbora, patxadaz erabaki ahal izateko adimen kolektiboko tresnen aurrean zer jarrera hartu: zer, nola eta zertarako erabili, zer auzi etiko dakartzan erabilera horrek, eta egoki erabiltzeko irizpideak ezarri eta zabaldu. Hori iruditzen zait izan litekeela jarrera proaktibo adimentsu bat hartzea, nork bere eremuan.

Posted on

Angustia, nahasmena, oinazea

Santi Leoné

Jatorrizko bertsioa –azpitituluekin– vs bikoizketa eztabaidan, lehen aukerakoaren aldekoa izan naiz beti, eta zahartu ahala gero eta jasangaitzagoa egiten zait bikoizketa, eta gero eta onartezinagoak haren aldeko argudioak. Printzipio kontua ere bada: aktore lanaren parte da boza –bozaren modulazioa eta haren bidezko ñabardurak–, eta errespetu falta handia iduritzen zait parte hori mutilatu eta bertze aktore batzuen bozarekin ordeztea. Bertze arte mota batean ez genuke onartuko –Euskal Herrian hedatu den Rammsteinen disko honen bertsioan Alex Sarduik kantatu du, Til Lindemanni baino hobeki ulertzen zaio eta, baina lasai, musika berdin-berdina da; tira, bi aldiz pentsatuz gero, agian adibidea ez da ona, baina ulertzen didazue–. Mundu ideal batean, bikoiztaileek lan guti izanen lukete.

Baina mundu errealean bizi gara, eta egia da bikoizketak badituela bere abantailak, egia den bezala gaizki egindako azpitituluek film bat ikustearen esperientzia zapuzten ahal digutela –eman buelta bat Filminen katalogoan barna, sinesten ez badidazue–.

Jatorrizko bertsioan protagonismoa jatorrizko bozak duen heinean, bigarren mailako makulu baten papera hartzen dute zenbaitetan azpitituluek, eta mugatzen dira aditzen ari garenaren bertsio motel gatzgabe bat ematera. Hori larria izaten ahal da mintzatzeko manera jakin bat delarik pertsonaien grazia eta nortasuna definitzen dituena. Horren adibide dugu The Big Lebowski (Joel Coen, 1998). Behin baino gehiagotan, gaztelaniazko azpitituluak –Filminen dagoen bertsioan bederen– franko urrun gelditzen dira ingelesezko solasaldien indar eta adierazkortasunetik, eta ingelesez pixka bat jakitea da filmaz gozatzeko bide bakarra. Aukeran, ongi eginez gero, bikoizketa lagungarriagoa izanen litzateke film horretan.

Adibidez, Walter Sobchak pertsonaiak bolatokian pistola bat ateratzen dueneko eszenan, solas hauekin egiten dio mehatxu 10 puntu apuntatzen tematua dagoen pertsonaiari:

            Smokey, you’re entering a world of pain. A world. Of pain.

Eta hori honela dago emana gaztelaniazko azpitituluetan:

            Smokey, te estás metiendo en un lío.

Geroago, Sobchak sutan dagoelarik nahi zuen informazioa lortu ez duelako, honela ari da oihuka, Larryrena omen den autoa kolpeka hondatu bitartean:

            See what happens, Larry, when you fuck a stranger in the ass.

Azpitituluetan:

            Esto es lo que pasa, Larry, cuanto tocas las narices.

Filminen dauden altxorrak alde batera utzita, batzuetan bikoizketak badu azpitituluek falta duten askatasuna; bai eta adierazkortasuna ere, bikoizketak dioen gauza berbera erranda ere.

Deadpool 2 (David Leitch, 2018) filmeko pasarte batean, izenburuko protagonista elkarrizketak egiten ari da, superheroien talde bat –X-Force– osatzeko asmoz. Etorri da lehen hautagaia –Bedlam– eta zera galdegin dio Deadpoolek: “Superpowers?”; “eremu elektromagnetikoak distortsionatzen ditu”, izan da erantzuna, “baita zure buru barnekoak ere, eta horrela angustia eragiten dut, nahasmena, oinazea”; eta arrapostua berehala etorri da: “so basically you’re Dave Matthews”.

Ez dakit nor den Dave Matthews. Tira, badakit –Interneten bilatu dudalako– AEBko musikari bat dela, eta uste izatekoa da estatubatuar batendako aski irri-emangarria dela haren musika angustiarekin, nahasmenarekin eta oinazearekin lotzea. Espainolezko bertsioan –eta nik Deadpool 2, estreinako aldiz, espainolez ikusi nuen zineman–, Bedlamek angustia, nahasmena eta oinazea sorrarazten dituela aditutakoan, hauxe da Deadpoolen erantzuna: “así que eres como Bunbury”. Areto osoak irri egin zuen –nik ere bai, jakina–, erreferentzia ulertuta. Eta aitortu behar da erreferentzia ez dela desegokia, angustia eta abar eragiteaz gainera, AEBn ibilia baita Bunbury. Espainolezko azpitituluetan ere –Disneyplusen dagoen bertsioan behinik behin– Bunbury paratzen du, baina efektua ez da berdina, ingeles pittin bat ulertuz gero argi aditzen baita Deadpoolek ez duela Bunbury erran, eta irri eginarazi beharrean, traizio ttiki baten lekuko izan dela sentiarazten dio ikusleari. Bikoizketak, bat; azpitituluek, zero.

Gauzak are gehiago korapilatzen ahal dira, ordezko erreferentzia egokia ez bada. Deadpool filmetik mugitu gabe, protagonistaren eta Cableren arteko borroka batean, azken honek zera botako dio Deadpooli: “There’s nothing I can’t kill”. Aitortu behar dut ez dakidala esaldiak zeri egiten dion erreferentzia, baldin eta zerbaiti erreferentzia egiten badio. Gaztelaniazko azpitituluetan, “no vas a salir vivo” formula hautatu dute, baina bikoizketan, auskalo zergatik, hauxe da Cableren ahotik ateratzen den hitz-segida: “Yo por mi hija mato”. Aretoan, ongi oroitzen banaiz, ez zen irririk izan. Esaldia, Espainiako prentsa arrosako pertsonaia batek famatu zuen, eta aski desegokia zen filmaren testuinguruan –bertzalde, ez dut uste prentsa arrosaren zaleen eta komikizaleen arteko intersekzioa handiegia denik–. Izan ere, aipatu bezala, azpitituluetan “Bunbury” paratu zutenak ez ziren ausartu “yo por mi hija mato” idaztera, eta jatorrizkotik hurbilago zegoen bertsio bat hautatu zuten. Bikoizketak huts egin zuen erreferentzia horretan, nire ustez.

Kontu zaila izaten da erreferentzia kultural arrotzak nola ekarri erabakitzea –film batean edo literaturan efektu jakin bat duten azentu markatuak nola ekarri bezain zaila–, eta, nire ustez, desberdin jokatu behar da azpitituluetan eta bikoizketan, bakoitzak bere abantailak eta bere mugak baititu. Euskal Herrian, gainera, bertze zailtasun bat gehitu behar dugu: nor paratu genuke Matthewsen eta Bunburyren ordez angustia, nahasmen eta oinaze eragile gisa? Nik izen bat dut buruan, baina ez dut hemen aipatuko, ez baitut nahi artikulu hau argitaratu eta biharamunean haien telefono deirik edo emailik jaso.

Posted on

Genero alborapena eta itzultzaile automatikoak

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Adimen artifiziala gure egunerokoan barru-barruraino sartu zaigun honetan, Elhuyarren eta EHUko TRALIMA-ITZULIK ikerketa taldearen artean landu dugun proiektu baten berri emango dut idatzi honetan. Euskaratik gaztelaniarako norabidean itzultzaile automatikoek eskaintzen duten emaitza aztertu nahi izan dugu, genero alborapenik ba ote den ikusteko. Elhuyarreko Klara Ceberio, Itziar Cortés eta Eneko Sagarzazu eta EHUko TRALIMA-ITZULIK ikerketa taldeko Aitziber Elejalde, Zuriñe Sanz, Naroa Zubillaga eta ni neu aritu gara proiektu honetan lanean. Idatzi hau nik sinatzen badut ere, zazpion artean eginiko lanaren emaitza dakart.

Genero-alborapena arazo ezaguna da itzultzaile automatikoen alorrean. Tresna horiek elikatzeko erabiltzen diren adibideetatik ikasten dutenez, algoritmoek testuetan dauden alborapen eta estereotipoak ikasten eta errepikatzen dituzte. Arazo hori are nabarmenagoa da genero gramatikalik markatzen ez duten hizkuntzetatik generoa markatzen duten hizkuntzetara itzultzean, konparazio batera, euskaratik gaztelaniarako noranzkoan.

Itzulpen automatikoen emaitzetan sakondu asmoz, euskaratik gaztelaniara testuak itzultzean IAk nola jokatzen duen begiratu dugu. Genero gramatikala markatu gabea duenez euskarak, itzultzean sarritan markatu beharra egokitzen baita. Esaterako, subjekturik ez dagoenean markatuta (etorri da), posible da markatu gabe uztea (ha venido), baina markatu beharra suertatzen da gaztelaniaz halabeharrez, maskulinoan ala femeninoan, euskaraz subjektua markatuta dagoen kasuetan (ikaslea etorri da –> El/la alumno/a ha venido), nahiz eta euskarazko esaldiak subjektu horren generoa zehaztu ez.

Itzultzaile automatikoek genero alborapenik egiten ote duten eta zer neurritan aztertzeko, maila lexikoko bi elementu hautatu ditugu: adjektiboak eta lanbide-izenak. Maskulinotzat jotzen diren lanbide eta adjektiboekin zerrenda bana osatu dugu eta beste zerrenda bana femeninotzat jotzen diren lanbide eta adjektiboekin. Dabilena corpusetik adibide errealak hartu eta corpus bat osatu dugu, euskarazko esaldiekin eta Eliak emandako esaldi horien gaztelaniazko itzulpenekin.

Esaldi kopuru zabal samarra aztertu dugu, adibide interesgarri ugari lortu, eta datu esanguratsu zenbait atera. Ez naiz baina emaitzak xehe-xehe ematen hasiko hemen, hau ez baita datu kuantitatiboak emateko toki aproposena. Azterketan atera dugun ondorio nagusi bat aurkeztuko dut horren ordez.

Jakina da itzultzaile automatikoek, gaur-gaurkoz, esaldi mailako emaitzak eskaintzen dituztela. Hau da, ez dute testua bere osotasunean kontuan izaten, eta horrek koherentzia arazoak sortzen ditu. Esaterako, kirolari batek marka berria egin duela esaten bada albiste batean eta testuan aurrerago esaten bada kirolari horrek gogor entrenatu duela lorpen horretara iristeko, makinak albiste hori gaztelaniara itzultzean itzul dezake kirolaria emakumezko modura lehen agerpenean eta gizonezko modura bigarrenean. Ez baitu testua bere osotasunean prozesatzen.

Gure proiektura itzuliz, euskarazko jatorrizko testuak eta itzultzaile automatikoaren emaitzak aztertzean, adibidea eta testuingurua izan ditugu eskura ikertzaileok. Itzultzaile automatikoak esaldika funtzionatzen duela jakitun, ez dugu testuingurua kontuan hartu. Nahiz eta guk geuk testuingurua eskura izan emaitzak aztertzean eta beste mota batzuetako ondorioak ateratzea izan dugun hortik.

Lau adibiderekin erakutsiko dut testuinguruaren auzia, adibide bat aztertu dugun kategoria bakoitzeko. Kolore grisez testuinguruko informazioa markatu dugu eta kolore beltzez aztergai izandako esaldia. Letrakera lodiz markatu dugu estereotipaturiko hitza, kasuan kasu.

Dabilena corpusetik ateratako adibideak
Maskulinotzat jotako adjektiboaKorrika egiteko oinak mugitu behar dira, baina horretarako buruak %100ean egon behar du, beti, lasterketa guztietan, eta Maite ona da horretan. Beti da lehiakorra, beti ematen du daukan dena.
Femeninotzat jotako adjektiboaEz zenuen Maddiren ama ezagutu, ezta? Koadrilako batek esaten duen moduan, TXEMA bat zen: Txortan Egiteko Moduko Ama. Polita, elegantea, karrerarekin, modernoa, sasoikoa… web porno bateko istorioetatik ateratakoa zirudien. Egunen batean horrelakoa izango zen Maddi: zoragarria.
Maskulinotzat jotako lanbideaLa pelota vasca. La piel contra la piedra film luzea egin eta lau urtera itzuli da Medem. Film hark zenbait kritika izan zituen eta urtebete inguruko nerbio beheraldia eragin zioten zinemagileari. Berak dioenez, ordea, dagoeneko osatu da erabat.
Femeninotzat jotako lanbideaVanessahirian geratu da eta supermerkatu batean lan egiten du. Hasieran kutxazain gisa arituzen eta orain dela gutxi postu administratibo bat eskaini dio zuzendaritzak.

Lehenengo adibidean, Maite ona dela aipatzen da testuinguruko esaldian, baina aztertu beharreko esaldian, horren ostekoan, subjektua omitituta dago eta aurreko esaldia irakurri gabe ezin da jakin nor den lehiakorra. Bigarren adibidean ere subjekturik ez da ageri aztergai izan dugun esaldian. Polita, elegantea, modernoa, sasoikoa aipatzen da, baina bi esaldi lehenagora jo behar dugu testua Maddiren amaz ari dela jakiteko. Hirugarrenean, zinemagilea aipatzen da aztertu dugun esaldian eta hor ere bi esaldi lehenago esaten da nor den. Kasu horretan, gainera, zinemagilearen abizena besterik ez da aipatzen: Medem. Irakurlearen kultur ezagutzak lagunduko du jakiten La pelota vasca dokumentala Julio Medemek zuzendu zuela, alegia gizonezko batek. Azkeneko kasuan, kutxazainak Vanessa izena duela eta hortaz femeninoa beharko lukeela testuinguruko esaldiak zehazten digu.

Eta nola jokatu du Eliak?

Maite es buena esan eta hurrengo esaldian siempre es competitivo esan du. Maddiren ama bonito, elegante, con carrera, moderno, de temporada omen da. Medemi erreferentzia egiten dion “zinemagile” lanbide-izena omititu egin da gaztelaniazko ordainean. Eta Vanessak cajero modura lan egin omen zuen hasieran. Hona hemen gaztelaniazko ordainak bere osotasunean. Jarraian ikus litezke itzulpenak osorik:

Goiko taulako esaldien itzulpenak, Eliak emanak
Maskulinotzat jotako adjektiboaPara correr hay que mover los pies, pero para ello la cabeza tiene que estar siempre al 100% en todas las carreras y Maite es buena. Siempre es competitivo, siempre parece lo que tiene.
Femeninotzat jotako adjektiboa¿No conociste a la madre de Maddi, no? Como dice una de las cuadrillas, era un TXEMA: Txortan Egiteko Ama. Bonito, elegante, con carrera, moderno, de temporada… parecía sacado de las historias de una web porno. Un día Maddi fue así, maravilloso.
Maskulinotzat jotako lanbideaLa pelota vasca. Medem vuelve cuatro años después de su largometraje La piel contra la piedra. La película contó con varias críticas que provocaron una decadencia nerviosa de un año. Pero dice que ya se ha completado totalmente.
Femeninotzat jotako lanbideaVanessa se queda en la ciudad y trabaja en un supermercado. Al principio trabajó como cajero y recientemente la dirección le ha ofrecido un puesto administrativo.

Lau adibide soil eta lauetako batek ere ez du behar bezala asmatu, dela komunztadura arazoak medio, dela omisioagatik. Nahikoak dira ikusteko itzultzaile automatikoek ez dutela testua bere osotasunean kontuan izaten, ezta aurreko edo osteko esaldiak ere. Esaldi mailan funtzionatzen dute, eta esaldi barruan ere batzuetan komunztadura arazoak topa litezke, erreparatu esaterako bigarren adibideko azken esaldiari: Un día Maddi fue así, maravilloso.

Adimen artifiziala abiada bizian ari da aurrera egiten eta testuingurua kontuan izango duten gailuak sortuko dira etorkizun hurbil batean. Hala ere, testuinguruak ez digu beti argituko subjektuaren generoa, ezin beti emaitza perfekturik lortu. Zer egin edo nola jokatu bi generoentzat erabiltzen diren izen bereziekin? Amets, Itsaso, Lur? Eta erdal izen bereziekin? Zer egin, halaber, generoa berariaz zehaztu nahi ez den kasuekin? Hau da, anbiguotasuna nahita bilatzen den kasuekin? Giza adimena behar-beharrezkoa izango da halakoak behar bezala itzultzeko, ezinbestean.

Posted on

Abian da denboraldi berria!

Uda amaituta, astelehenean hasiko dugu 2024-2025 denboraldia, zenbait esku berrirekin oraingoan ere.

Astelehen, asteazken eta ostiraletan emango ditugu argitara gure kolaboratzaileen artikuluak, eta, iaz bezala, harpidedunok aukera izango duzue argitalpenak posta elektroniko bidez jasotzeko. Hala, betiko moduan, iruzkinak egitera eta edukiak partekatzera animatzen zaituztegu.

Astelehena arte, lagunok!