Eguna: 2023-05-31

Itziar Otegi Aranburu

Jaun hitza bilatzen baduzue Euskaltzaindiaren hiztegian, honako hau agertuko zaizue bigarren adiera gisa:

2 iz. Zerbaiten edo norbaiten gainean erabateko eskua duen gizonezkoa. Zeruko eta lurreko erregea eta jauna delako. Zure anaien jaun izan zaitez. Nire bihotzeko jauna. Esr. zah.: Senar duenak jaun du.

Esaera horrek eman dit atentzioa: Senar duenak jaun du. Hitzaren adieraren erakusgarri gisa dago jasota, modu neutroan. Ez dauka markarik, esaera zaharra izatearena besterik. Ez da hiztegi jakin baten kontua; Orotarikoan ere ageri da, bai eta Egungo Euskararen Hiztegian ere, antzeko formulazioan: Senarra duenak jaun izaten ohi du. Orotarikoan, sarrera berean, beste hau ere ageri da: Senarra bere jabe edo jaunzat artu ezkero. Ib. 374.

Euskaltzaindiarenean, senar hitzaren sarreran ere ageri da adibide hori. Eta nagusi hitzaren 2. adieran, beste hau: Gizona emaztearen jaun eta nagusi izateko. Ez dauka Esr. zah. markarik.

Emazte bilatuz gero ere badago antzeko adibideren bat:

emazte 1 iz. Norbaitentzat, berarekin ezkondua dagoen emakumea. Ik. senar-emazte. Bere emazte eta seme-alabak. Emazteak senarrari zor dion onginahia. Besteren emaztearekin. Emazte leiala. Herodias emaztetzat hartu zuelako. Alaba emaztetzat ematen ez bazion. Bere emaztea utzi eta beste bat hartzen duenak ezkontza hausten du. || Esr. zah.: Hire etsaien emazte, eukek hik adiskide. Emaztea hartzen duena handietarik, ez date etxean grina gabetarik.

Egungo Euskararen Hiztegian, adibideen artean entresaka eginda:

Emazte batek senarrari jarraitu beharko lioke. Oskar Arana, «Brooklyngo erokeriak» – Paul Auster, 2006 – 297. orr. Ahul eta bizitasunik gabe gelditzen da senarra, emazteak zoriontsu egiten ez badu. Elizen arteko biblia   Jipoiaren ostean, emazteak barkamena eskatu zion senarrari eta senideak biziki poztu ziren albistearekin. Patxi Zubizarreta, «Mila gau eta bat gehiago» – Anonimoa, 2002 – 24. orr. Ez banu bortxatu, ez nuen Maddi emaztetzat hartzen ahalko. Itxaro Borda, «Zeruetako erresuma», 2005 – 186. orr. Emazte ona izateko hezten da Malin emakumea, senarraren itzal izateko. Berria – Gaiak, 2004-03-18 Emazte leiala izan nahi dut. Koro Navarro, «Zortzi kontakizun» – Isaac B. Singer, 2002 – 141. orr. Nik uste emazte batentzat amets ederrena hori zen, noizbait haur baten ukaitea. Janbattitt Dirassar, «Bihotzeko mina», 1997 – 66. orr.

Pentsatu dut beharbada senar eta emazte kontzeptuak berak direla arazo. Bikotekide begiratzera jo dut.

Euskaltzaindiaren hiztegian, aski neutroa da sarrera:

bikotekide iz. Bikote bateko kidea bikoteko beste kidearentzat; bereziki, amodio harreman bat duten bikoteetan, kideetako bat bestearentzat. Ik. bikote lagun. Tolosako hotel batean nengoela, nire bikotekidea izango zena ezagutu nuen.

Egungo Euskararen Hiztegian begiratuta, ez dut aurkitu hizpide dugun adibidearen ildo berekorik, baina, ezustean, beste kontu batekin egin dut topo:

Emakume bat hil da Donostian bikotekidearen tratu txarrengatik. Berria – Euskal Herria   Hiru gizon atxilotu zituzten herenegun, ustez bikotekideari erasotzeagatik. Berria – Euskal Herria   Bikotekideak sarritan jotzen zuela aitortu zuen. Berria – Euskal Herria   Salvador Floresek, 45 urteko dominikarrak, onartu egin du Dora Angulo bikotekidea hil egin zuela. Berria – Euskal Herria   Bikotekide ohia jo duelakoan, gizon bat atxilotu dute Bilbon. Berria – Harian   Bilbon 29 urteko gizon bat atxilotu dute, bikotekide ohiarengandik urruntzeko agindua hausteagatik . Berria – Euskal Herria

“Amodio harreman bateko kide” adieraren adibideetatik, gutxi gorabehera lautik bat indarkeria matxistarekin lotuta dago. Jakina, lautik hiru bestelakoak dira.

Zer pentsa ugari eman dit bilaketa xume honek. Nire asmoa ez da, inolaz ere, hiztegi bat edo beste seinalatzea, gogoeta egitea baizik. Gainera, badakit Euskaltzaindiarenean behintzat ari direla gogoetan, eta aldaketak egiten. Eta badakit, orobat, adibide horiek corpusetatik hartuak direla, liburuetatik, prentsatik, baina sortzen zaidan lehen galdera da zer irizpideren arabera hautatzen ote diren adierak edo erabilerak argitzeko adibide horiek, aplikatzen ote den genero-ikuspegirik hiztegigintzan. Begiratzen ote den, adibidez, simetria gordetzen den definizioak emateko moduan, jasotzen diren adibideetan, izen-abizenez aipatzen diren poeta, bertsolari, idazle, kantari eta abarren artean.

Eta, bigarren galdera, ona ote den adibide horiek horrela agertzea, ez hiztegi historiko edo etimologiko edo fraseologiko batean, baizik eta hiztegi orokorretan. Hain modu neutro edo aseptikoan. Modulatzaile edo egilearen intentzioaren argigarri litzatekeen testuingururik gabe. Hiztegiek, eta hizkuntza akademiek, hizkuntzaren notariotza lana egiten dute, badakit. Esapide horiek gure hizkuntzan eta kultur adierazpenetan daude, eta hiztegiek jaso egiten dituzte. Hain zuzen ere, hori da kontua: ez al dio neutraltasun horrek nolabaiteko naturaltasuna ematen, edo, ez dakit nola esan, onespena, esapideari berari? Ez al ditu jasotze horrek esamolde horiek –mundu-ikuskera baten isla– iraunarazten? Senar duenak jaun du. Hain matter-of-factly dago esana…

Argi dago garaiak aldatu egiten direla, eta mundu-ikuskerak eta haiei lotutako esamoldeak eta adierak ere bai. Hiztegiek, hizkuntzak eta kulturak bezala, badute tradizio bat, ibilbide bat. Garai batean normaltzat jotzen ziren hainbat esapide, egun, bortitz edo desegoki gertatzen dira. Hortik, hirugarren galdera: zer egin behar lukete hiztegiek halako adibideekin? Ezabatu? Desagerrarazi? Hiztegiak txukundu, adibide egokiak soilik utzita? Eta, erabilera adibide horiek hor egon arren, jaso ez? Itxura garbiketa bat eman euskarari? Pixka bat memoria historikoarekin gertatzen den bezala, kaleen izenak aldatu eta monumentuak eraitsi, iraganak orainaldiraino sendo iritsi diren sustrai luzeak izango ez balitu bezala? Ez al da zailagoa izango, hori eginez gero, sustrai horiei antzematea, iragan hori ageriko egiten duena eraisten eta desagerrarazten bada?

Beharbada ez da komeni adibide horiek hiztegietatik kentzea. Beharbada ez da txarra jaun edo senar edo nagusi hitzak bilatu eta senar duenak jaun du eta antzeko adibideak irakurtzea. Zeren, hartara, nahiz eta irakurtzen ditugun bakoitzean ezinegona eta amorru puntu bat sentituko dugun, lagundu egingo digu ulertzen non dituzten sustraiak jokamolde eta gertakari jakin batzuek. Lagungarri izan daitezke ulertzeko nondik gatozen, zergatik gauden oraindik gauden bezala, zergatik den hain zaila harreman berdinzaleak eraikitzea, mantentzea, edo, are, irudikatzea.

Halakoak hiztegietatik kentzea baino, nago askoz hobea dela hiztegiak, gainerako guztia bezala, betaurreko jakin batzuk jantzita irakurtzea. Betaurreko horiei zer izen jarri, norberak jakingo du: irakurketa kritikoaren betaurrekoak, feminismoarenak, berdintasunarenak, edo errespetuarenak.

Seguru dagoeneko halako asko dagoela gure literaturan, baina bururatzen zait hartu eta irauli ere egin ditzakegula esapide horiek, eta askoz naturalagoak diren beste batzuk sortu, eta idatzita utzi, hizkuntzaren notarioek hiztegietan jaso eta erabiltzaileen esku jar ditzaten. Senar duenak bidelagun du, adibidez; edo Gizona emaztearen euskarri eta babes izateko, edo Etxera iritsi zenean, egun osoa lanean igaro ostean akituta, bikotekideak ordurako prestatua zuen afariaren usain goxoa aditu zuen Izarok.