Jaun hitza bilatzen baduzue Euskaltzaindiaren hiztegian, honako hau agertuko zaizue bigarren adiera gisa:
2 iz. Zerbaiten edo norbaiten gainean erabateko eskua duen gizonezkoa. Zeruko eta lurreko erregea eta jauna delako. Zure anaien jaun izan zaitez. Nire bihotzeko jauna. Esr. zah.: Senar duenak jaun du.
Esaera horrek eman dit atentzioa: Senar duenak jaun du. Hitzaren adieraren erakusgarri gisa dago jasota, modu neutroan. Ez dauka markarik, esaera zaharra izatearena besterik. Ez da hiztegi jakin baten kontua; Orotarikoan ere ageri da, bai eta Egungo Euskararen Hiztegian ere, antzeko formulazioan: Senarra duenak jaun izaten ohi du. Orotarikoan, sarrera berean, beste hau ere ageri da: Senarra bere jabe edo jaunzat artu ezkero. Ib. 374.
Euskaltzaindiarenean, senar hitzaren sarreran ere ageri da adibide hori. Eta nagusi hitzaren 2. adieran, beste hau: Gizona emaztearen jaun eta nagusi izateko. Ez dauka Esr. zah. markarik.
Emazte bilatuz gero ere badago antzeko adibideren bat:
emazte 1 iz. Norbaitentzat, berarekin ezkondua dagoen emakumea. Ik. senar-emazte. Bere emazte eta seme-alabak. Emazteak senarrari zor dion onginahia. Besteren emaztearekin. Emazte leiala. Herodias emaztetzat hartu zuelako. Alaba emaztetzat ematen ez bazion. Bere emaztea utzi eta beste bat hartzen duenak ezkontza hausten du. || Esr. zah.: Hire etsaien emazte, eukek hik adiskide. Emaztea hartzen duena handietarik, ez date etxean grina gabetarik.
Egungo Euskararen Hiztegian, adibideen artean entresaka eginda:
Emazte batek senarrari jarraitu beharko lioke. Oskar Arana, ยซBrooklyngo erokeriakยป – Paul Auster, 2006 – 297. orr. Ahul eta bizitasunik gabe gelditzen da senarra, emazteak zoriontsu egiten ez badu. Elizen arteko biblia Jipoiaren ostean, emazteak barkamena eskatu zion senarrari eta senideak biziki poztu ziren albistearekin. Patxi Zubizarreta, ยซMila gau eta bat gehiagoยป – Anonimoa, 2002 – 24. orr. Ez banu bortxatu, ez nuen Maddi emaztetzat hartzen ahalko. Itxaro Borda, ยซZeruetako erresumaยป, 2005 – 186. orr. Emazte ona izateko hezten da Malin emakumea, senarraren itzal izateko. Berria – Gaiak, 2004-03-18 Emazte leiala izan nahi dut. Koro Navarro, ยซZortzi kontakizunยป – Isaac B. Singer, 2002 – 141. orr. Nik uste emazte batentzat amets ederrena hori zen, noizbait haur baten ukaitea. Janbattitt Dirassar, ยซBihotzeko minaยป, 1997 – 66. orr.
Pentsatu dut beharbada senar eta emazte kontzeptuak berak direla arazo. Bikotekide begiratzera jo dut.
Euskaltzaindiaren hiztegian, aski neutroa da sarrera:
bikotekide iz. Bikote bateko kidea bikoteko beste kidearentzat; bereziki, amodio harreman bat duten bikoteetan, kideetako bat bestearentzat. Ik. bikote lagun. Tolosako hotel batean nengoela, nire bikotekidea izango zena ezagutu nuen.
Egungo Euskararen Hiztegian begiratuta, ez dut aurkitu hizpide dugun adibidearen ildo berekorik, baina, ezustean, beste kontu batekin egin dut topo:
Emakume bat hil da Donostian bikotekidearen tratu txarrengatik. Berria – Euskal Herria Hiru gizon atxilotu zituzten herenegun, ustez bikotekideari erasotzeagatik. Berria – Euskal Herria Bikotekideak sarritan jotzen zuela aitortu zuen. Berria – Euskal Herria Salvador Floresek, 45 urteko dominikarrak, onartu egin du Dora Angulo bikotekidea hil egin zuela. Berria – Euskal Herria Bikotekide ohia jo duelakoan, gizon bat atxilotu dute Bilbon. Berria – Harian Bilbon 29 urteko gizon bat atxilotu dute, bikotekide ohiarengandik urruntzeko agindua hausteagatik . Berria – Euskal Herria
โAmodio harreman bateko kideโ adieraren adibideetatik, gutxi gorabehera lautik bat indarkeria matxistarekin lotuta dago. Jakina, lautik hiru bestelakoak dira.
Zer pentsa ugari eman dit bilaketa xume honek. Nire asmoa ez da, inolaz ere, hiztegi bat edo beste seinalatzea, gogoeta egitea baizik. Gainera, badakit Euskaltzaindiarenean behintzat ari direla gogoetan, eta aldaketak egiten. Eta badakit, orobat, adibide horiek corpusetatik hartuak direla, liburuetatik, prentsatik, baina sortzen zaidan lehen galdera da zer irizpideren arabera hautatzen ote diren adierak edo erabilerak argitzeko adibide horiek, aplikatzen ote den genero-ikuspegirik hiztegigintzan. Begiratzen ote den, adibidez, simetria gordetzen den definizioak emateko moduan, jasotzen diren adibideetan, izen-abizenez aipatzen diren poeta, bertsolari, idazle, kantari eta abarren artean.
Eta, bigarren galdera, ona ote den adibide horiek horrela agertzea, ez hiztegi historiko edo etimologiko edo fraseologiko batean, baizik eta hiztegi orokorretan. Hain modu neutro edo aseptikoan. Modulatzaile edo egilearen intentzioaren argigarri litzatekeen testuingururik gabe. Hiztegiek, eta hizkuntza akademiek, hizkuntzaren notariotza lana egiten dute, badakit. Esapide horiek gure hizkuntzan eta kultur adierazpenetan daude, eta hiztegiek jaso egiten dituzte. Hain zuzen ere, hori da kontua: ez al dio neutraltasun horrek nolabaiteko naturaltasuna ematen, edo, ez dakit nola esan, onespena, esapideari berari? Ez al ditu jasotze horrek esamolde horiek โmundu-ikuskera baten islaโ iraunarazten? Senar duenak jaun du. Hain matter-of-factly dago esanaโฆ
Argi dago garaiak aldatu egiten direla, eta mundu-ikuskerak eta haiei lotutako esamoldeak eta adierak ere bai. Hiztegiek, hizkuntzak eta kulturak bezala, badute tradizio bat, ibilbide bat. Garai batean normaltzat jotzen ziren hainbat esapide, egun, bortitz edo desegoki gertatzen dira. Hortik, hirugarren galdera: zer egin behar lukete hiztegiek halako adibideekin? Ezabatu? Desagerrarazi? Hiztegiak txukundu, adibide egokiak soilik utzita? Eta, erabilera adibide horiek hor egon arren, jaso ez? Itxura garbiketa bat eman euskarari? Pixka bat memoria historikoarekin gertatzen den bezala, kaleen izenak aldatu eta monumentuak eraitsi, iraganak orainaldiraino sendo iritsi diren sustrai luzeak izango ez balitu bezala? Ez al da zailagoa izango, hori eginez gero, sustrai horiei antzematea, iragan hori ageriko egiten duena eraisten eta desagerrarazten bada?
Beharbada ez da komeni adibide horiek hiztegietatik kentzea. Beharbada ez da txarra jaun edo senar edo nagusi hitzak bilatu eta senar duenak jaun du eta antzeko adibideak irakurtzea. Zeren, hartara, nahiz eta irakurtzen ditugun bakoitzean ezinegona eta amorru puntu bat sentituko dugun, lagundu egingo digu ulertzen non dituzten sustraiak jokamolde eta gertakari jakin batzuek. Lagungarri izan daitezke ulertzeko nondik gatozen, zergatik gauden oraindik gauden bezala, zergatik den hain zaila harreman berdinzaleak eraikitzea, mantentzea, edo, are, irudikatzea.
Halakoak hiztegietatik kentzea baino, nago askoz hobea dela hiztegiak, gainerako guztia bezala, betaurreko jakin batzuk jantzita irakurtzea. Betaurreko horiei zer izen jarri, norberak jakingo du: irakurketa kritikoaren betaurrekoak, feminismoarenak, berdintasunarenak, edo errespetuarenak.
Seguru dagoeneko halako asko dagoela gure literaturan, baina bururatzen zait hartu eta irauli ere egin ditzakegula esapide horiek, eta askoz naturalagoak diren beste batzuk sortu, eta idatzita utzi, hizkuntzaren notarioek hiztegietan jaso eta erabiltzaileen esku jar ditzaten. Senar duenak bidelagun du, adibidez; edo Gizona emaztearen euskarri eta babes izateko, edo Etxera iritsi zenean, egun osoa lanean igaro ostean akituta, bikotekideak ordurako prestatua zuen afariaren usain goxoa aditu zuen Izarok.
[Game of Thrones ikusteko asmorik baduzu, oso berandu zabiltza, baina, tira, jakin ezazu spoilerrez beteta dagoela artikulu hau.]
Izenburua ikusi eta berehala zertaz hitz egingo dudan identifikatu ez duzuenontzat sarreratxoa: Game of Thrones telesail entzutetsuko pertsonaia bat da Hodor, Stark familiaren eta batez ere Bran elbarriaren laguntzaile fidela. Gizon handi eta maitagarria da, baina ez oso adimentsua. Telesailaren lehenengo 6 denboraldietan, pertsonaiak gauza bakarra esaten du besteekin komunikatzeko, eta hortik datorkio izena: โHodorโ. Seigarren denboraldira arte, ikus-entzule eta itzultzaile inuzenteok pentsatu genuen izen bat besterik ez zela hura. Orduan heldu zen, ordea, munduko ikus-entzunezko hainbat eta hainbat itzultzaile traumak jota utzi zituen kapitulu madarikatua.
Hainbat eta hainbat arrazoi tarteko, Bran salbatzeko ate bati eutsi behar dio Hodorrek. Branek gogamenarekin denboran atzera egiteko gaitasuna du, eta momentu horretan, Hodorrek ate horri eutsi behar dion unean, denboran atzera egin eta Hodor gaztearen baitan sartzen da (bai, oso konplikatua da dena) eta zera agintzen dio: โhold the doorโ. Iraganeko Hodor gazteak atake antzeko bat edukitzen du, esaldi hori etengabe errepikatzen duen artean (โhold the door, hold the doorโฆโ), eta atakea lasaitu ahala, esaldi hori itxuraldatu egiten du โhold door, hol door, hodorโ bihurtu arte.
Hori bai atakea, itzultzaileei eman ziena. Izan ere, itzultzaileek ezin zituzten aurreko 6 denboraldiak aldatu, beraz bi erronka zituzten: fonetikoki โHodorโ izena emaitzatzat izan zezakeen esaldi bat aurkitzea + egoera horretan Hodorrek egin behar zuen hori, bere bizitzari esanahia eman zion egitekoa (ate horri eustea, hildakoek Bran akaba ez zezaten) adieraztea.
Frantsesez: โQu’ils n’aillent pas au-dehors! Pas au-dehorsโ (Ez utzi kanpora joatenโฆ Kanpora ez!)
Italieraz: โBlocca la porta, trova un modoโ (Itxi atea, aurkitu ezazu modua)
Gaztelaniaz: โaguanta el portรณnโ (eutsi ateari)
Portugesez: โSegure a portaโ (eutsi ateari)
Errumanieraz: โศine uศa!โ (eutsi ateari)
Japonieraz: โBoku daโ (Ateari eutsiko diot)
Alemanieraz: โHalt das Tor!โ (eutsi ateari)
Nederlanderaz: โHoud de deur!โ (eutsi ateari)
Danieraz: โHold dรธren!โ (eutsi ateari)
Turkieraz: โOrada dur!โ (gelditu hor)
Lehen begiratuan ikus daitekeenez, ingelesaren ahaide diren hizkuntzek (nederlandera, daniera, alemana) erraztasuna izan zuten bai fonetika eta bai esanahia gordetzeko. Beste hizkuntza-familia batzuetakoek, ordea, lanak izan zituzten katramila horretatik erdi-bizirik ateratzeko, eta ahal zutena egin zuten.
Bi joera bereiz ditzakegu: alde batetik, frantsesak eta italierak bakean utzi zuten atea, eta fonetikaren alde egin zuten. Tentsiozko testuinguru horretan esandako beste esaldi zatiei heldu zieten eta horiexek jarri zituzten Hodor gaixoaren ahotan, bere izena sortzeko. Bestalde, portugesa, gaztelania eta errumaniera atearekin tematu ziren eta fonetikoki askoz ere traketsagoak diren esaldi eta trantsizioak esanarazi zizkioten Hodorri. Aztertzeke daukat ea tradizio eta joera kultural konkretuen barruan gertatu ote ziren itzulpen horiek edo ez. Hodorren gaiak sona izan zuen kapitulu hori plazaratu zenean, eta hainbat memeren iturri ere izan ziren itzultzaileak horren harira. Nik pena itzela dut, euskara ez dagoelako Hodor nola edo hala itzuli behar izan zuten hizkuntzen zerrenda horretan, pantailak euskaraz edukitzea zailagoa delako, Hodor euskaratzea baino; izan ere, hamaika aukera ditugu gurean: โheldu gogorโ, โgeldi horโ, โeutsi gogorโโฆ
Poz handia hartu nuen latindar literaturako euskal itzulpenek 2022an izan zuten loralditxoarekin. Fokua emakume idazleengan jarrita, Maite Lรณpez Las Herasek Poetandreak literatura greko-latindarrean antologia poetikoa argitaratu zuen 2022an, Balea Zuria argitaletxearekin, eta, egun bertsuetan, Enara San Juan Mansok Erromatar emakume idazleak: jakingarriak eta lekukokatsunakartikulu luzea, euskarazko itzulpenekin eta lekukotasun horien inguruko hainbat jakingarrirekin, Uztaro aldizkarian. Gero, Maite Lรณpezek berak Egeriaren Ibilbidea argitaratu zuen, Testu Zaharrak argitaletxean; eta laster, Enara San Juanek Rosvitaren Lan dramatikoak argitaratuko ditu UEUrekin.
Latin irakaslea izan naiz hogeita hamapiku urtez UPV/EHUn, eta aitortu behar dut pozarekin batera harrotasuntxoa ere sentitu nuela, bai Maite eta bai Enara ikasle izan nituelako Filologia Klasikoan; pentsatu nahi dut nirekin ere ikasiko zutela zeozertxo.
Ikasketa Klasikoen Sailean lanean hasi nintzeneko urteekin gogoratu naiz, oroitzapen goxoekin. Langile gazteen indarrarekin, Bibliotheca Scriptorum Classicorum Vasconica bilduma sortu genuen 1995ean, UPV/EHUren argitalpen zerbitzuaren babespean, latinezko eta grekozko klasikoen argitalpen elebidunak argitaratzeko asmoarekin.
Orduan ez genekien Orixek 1919an antzeko proiektua aurkeztu ziola Euskaltzaindiari. 2017an aurkitu genuen Euskaltzaindiaren Azkue Biblioteka eta Artxiboan, Nikolas Ormaetxea โOrixeโ idazleak 1919an Pedro Lardizabal euskaltzain urgazleari bidalitako gutuna, zeinean bere bitartekaritza eskatzen baitio, Euskaltzaindiari egitasmo bat aurkezteko: bilduma bat sortzea klasiko greko-latindarrak euskaratu eta argitaratzeko, jesuiten ikastetxeekin lankidetzan. Guk dakigula, ez zuen erantzunik jaso, edo ez behintzat proiektuaren aldeko erantzunik, Euskaltzaindiaren hurrengo batzar-agirietan (1919ko abendutik 1920ko uztailera artekoetan) ez baita Orixeren proposamena aipatzen, ezta klasikoen argitalpenarekin edo itzulpenarekin erlazionaturiko beste ezer ere.
1928an agertzen da, Euskaltzaindian, autore klasiko greko-latindarrak euskaratzeko beste egitasmo bat. Kasu honetan, Euskaltzaindiko zuzendaritza (Azkue euskaltzainburua) proiektuan zuzenean inplikaturik agertzen da, 1928ko otsailean Euskaltzaindiko idazkariak, Gregorio Maidaganek, Azkueren izenean, hainbat gazteri idatzi baitzien (besteak beste atzerrian ikasten ari ziren Piarres Lafitte eta Juan Gorostiaga 23-27 urteko gazteei), grekozko eta latinezko autore klasikoak euskaratzeko. Dirudienez, bakoitzaren esku geratzen zen zein autore euskaratu nahi zuen erabakitzea eta, seguruenik, asmoa ez zen liburu osoak euskaratzea, zati hautatuak baino.
Latinetik euskaraturiko literaturari dagokionez (ez dugu hemen jardungo grekozkoaz), ez dugu beste egitasmo handirik ezagutzen (itzulpen solte oso onak argitaratu dira, jakina, lehenago eta geroago), gure Bibliotheca Scriptorum Classicorum Vasconica bilduma sortu arte. Eta bilduma horretan hiru liburu baino ez genituen argitaratu. Lehenengoa 1995ean, Salustioren Jugurtaren aurkako gerra, nire ardurapean; bigarrena Zesarren Galietako guda, Guadalupe Lopetegiren ardurapean, 1999an; eta bildumako hirugarrena, baina bigarrena baino lehenago, 1997an, Virgilioren Bukolikak eta Georgikak, Iรฑigo Ruiz Arzalluzen ardurapean. Bildumak ez zuen izan jarraipenik.
Geroztik ez diogu lehentasunik eman latin-literatura euskaraturik argitaratzeari, baina etengabe jarraitu dugu langintza horretan. Azken urteetan, Filologia Klasikoko ikasleekin baino harreman handiagoa izan dut Itzulpengintzako ikasleekin, eta urtero izan naiz gradu amaierako lanen baten tutore; eta lan horiek beti izan dira latindar literaturako testuak euskaratzea, zubi-testuak baliatuz. Bakarra argitaratu da liburuan, irakaskuntzarako premiazkotzat jotzen genuelako: Plautoren Militar harroputza, Paula Garcia Iraeta eta Maialen Utrilla Aranaren Gradu Amaierako Lanetan oinarritua.
Baina beste asko ere (ez guztiak[1], irakurtzeko moduan daude UPV/EHUren ADDI gordailu digitalean:
Ez du gure gaztetako Bibliotheca Scriptorum Classicorum Vasconica hark bezalako izen hanpaturik, baina bilduma polita da, ezta? Kasuren batean, itzulpena grabatu ere egin du itzultzaileak. Ane de la Presak, adibidez, Medearen lehenengo monologoaren irakurketa dramatizatua grabatu zuen bere GrALerako. Entzun hemen:
Aspaldi honetan zer pentsatua eman didan kontu bat aipatu nahi dut gure blog honetan: โ-ren inguruanโ barra-barra aditzen eta irakurtzen dugu azken urteotan orain arte horretarako erabiltzen ziren beste egitura batzuen kaltetan:
โKlima aldaketaren inguruan hitz egin genuenโ โKlima aldaketaz hitz egin genuenโ โKlima aldaketaren gainean hitz egin genuenโ โKlima aldaketari buruz hitz egin genuenโ
Duda piztu zait โ-ren inguruanโ egokia ote den horretarako, kalko okerra edo egokia den, eta zenbateraino dagoen errotua. Begi-bistakoa iruditzen zait, nolanahi ere, fenomenoak gure arteko joera batzuk salatzen dituela. Noizean behin moda batzuk pizten dira euskararen erabileran โhizkuntza guztietan, segur askiโ, eta, batzuetan, zaila izaten da erabakitzea hizkuntzaren bilakaera naturala den edo, besterik gabe, gure egoera diglosikoaren adierazgarria, zergatik jartzen diren modan egitura batzuk eta zergatik baztertzen diren orain arte oso erabiliak ziren beste batzuk, zer hartzen den egokitzat edo dotoretzatโฆ Adibide asko eman genitzake zenbait moda nola zabaltzen ari diren ikusteko, baina nik, orain, bi aipatuko ditut: โbalioan jarriโ eta โ-tze alderaโ. Bi horietako lehenbizikoari buruz Irantzu Epeldek 2012an idatzi zuen horri buruz gure blogean, eta Berrian berriki eman du horri buruzko gomendio bat. Bigarrenez, beharbada, noizbait idatziko dut blog honetan berean.
Baina natorren harira:โHablar deโฆ, hablar sobreโฆ, hablar acerca deโฆโ esateko (barkatu, baina ez dakit frantsesez), hiztegietan begiratuz gero, hiru dira baliabide nagusiak: a) -i buruz; b) -z; c) -ren gainean.
Elhuyar: [acerca de] -z, -i buruz, -en gainean. ยฟquรฉ piensas tรบ sobre ese asunto?: zer diozu zuk gai horri buruz? no quiero discutir mรกs sobre eso: ez dut horretaz gehiago eztabaidatu nahi.
Labayru: -(r)en ga(i)nean, -(e)z, -(r)i buruz. No quiero oรญr hablar mรกs sobre polรญtica; Politikearen ganean ez dot berba erdirik bere entzun gura. Estรกn hablando sobre mรญ; Nitaz ari dira zerbait esaten.
Adorez: -z, -i buruz, -en gainean. sobre eso ya hablaremos; hitz egingo dugu horretaz. ยฟquรฉ dices sobre la economรญa?; zer diok ekonomiaz? no sรฉ nada sobre tu quehacer; zure egitekoaren gainean ez dakit ezer.
Zehazki: -i buruz, -z, -en gainean. el primer capรญtulo trata sobre los derechos humanos, lehenengo kapitulua giza eskubideei buruz ari da;dos palabras sobre el jabalรญ, bi hitz basurdearen gainean.
Harrigarria da โ-ren gaineanโ egitura nola ari den desagertzen euskararen erabilera jasoan, nahiz eta toki askotan zabalduena eta naturalena izan. Galdeka ibili naiz nire inguruko euskaldun batzuei, eta hori dute erabiliena. Dena dela, nekez irakurriko dugu inon eta gutxitan entzunen dugu telebistan. Arrazoia agerikoa da: jende askori kalko desegokia iruditzen zaio, erdarakada. Jatorria edozein dela ere โbatek daki noiz pasatzen den hitz edo esamolde bat kalko izatetik hizkuntzaren parte onartua izateraโ, oso errotua dago eta egon da gure hizkuntzan. Dena dela, badirudi gero eta zokoratuago dagoela, batez ere euskara jasoan, euskara ona izanagatik eta Euskaltzaindiak onartua egonagatik.
โ-i buruzโ egiturak, berriz, sekulako arrakasta izan du, gaur egun euskaldun askoren ahoan modu bakarra izateraino. Egitura horren adiera nagusia beste bat izanik ere โOrotariko Euskal Hiztegian esaten digunez, โHacia, en direcciรณn a; mirando a, frente a, contraโฆโโ, gutxitan erabiltzen da gaur egun horretarako.โAcerca deโฆ, sobreโฆ, deโฆโ adiera du orain erabilera zabalduena. Eta arrakasta izan badu, ederki, baliatu gaitezen horretaz, baina, ahal dela, Iparraldeko euskaretan erabilera nagusia zein izan den ahaztu gabe.
Kasu instrumentala ere hortxe dugu, eta, nire irudiko, oso bizirik dago, aski osasun onean.
Eta โ-ren inguruanโ? Ba al dugu horren lekukotasunik? Esan dudan bezala, hiztegietan ez da aipatu ere egiten. Berdin da โsobreโ, โacercaโ bilatu edo beste modu batez bilatu. Aipatu ere ez. Horregatik, harriturik, Orotariko Euskal Hiztegian begiratu nuen, eta hor ere, aipatu ere ez.
Euskara Batuaren Eskuliburuan ere begiratu dut, gure oraingo biblia txikiak zerbait esanen duelakoan, baina ez du auzia aipatzen. Dena dela, gaiari heltzen ez badio ere, beste gai batzuez ari dela, adibideetan, egitura horretaz baliatu da. Nik lau adibide aurkitu ditut:
โEuskaltzaindiak ez du araurik eman hitzarmen edo konbentzio honen inguruanโ. โEgoki eta premiazko deritzogu, ordea, obra honetan auzi horren inguruan zerbait esateariโ. โHorien inguruan Euskaltzaindiak ez du araurik eman euskara estandarrerakoโ. โGai honen inguruan, oinarrizkoa da 38. araua ereโ.
Egungo Euskararen Hiztegian eta Gaur Egungo Prosan ere egin dut bilaketa, eta ia-ia ez dago horren aipamenik.
Santiago Iruretagoienaren adibide pare bat ikusi dut, Oskar Aranaren esaldi bat edo Pello Zabalaren Euskal baserriaren inguruan liburuaren izenburua. Luis Elberdinen esaldi bat ere bada eta Berria egunkariaren esaldi bat edo beste. Eta Andres Urrutia euskaltzainburuaren esaldi hau ere bai: โHari luze horren matazak korapilatu egiten dira, behin eta berriro, XIX. eta XX. mendeetan, lekukotza nabarmenak baititugu aurretiaz esandako horien inguruanโ.
EIMAren Kalko okerrak izeneko lanean ere begiratu dut. Ez da aipamenik egiten, baina, harrigarriro, azalpenak ematerakoan egitura horretaz baliatzen da liburua:
โInterferentzien eta kalkoen inguruko sarrera teoriko labur baten ondoren,โฆ / Azken ohartxo pare bat egin beharra dago baldintzazko adizkien inguruan / Hona hemen, hala ere, oinarri eta jarraibide batzuk kalko-arrisku zabal horren inguruan / Ez genuke hainbestetan kezkatu behar halako aditzen inguruko zalantzezโ.
Laburbilduz: beste modu bat zabaldu da azken hamarkada hauetan. Kalkoa ematen du (โhablar en torno aโ), baina kalko egokitzat hartu behar dugu? Hasi beharko genuke sartzen hiztegietan-eta? Eskertuko nuke zuen iritzia.
Hasiera-hasieratik aitortuko dut izenburua Rochelle Lieber morfologo ospetsuari kopiatu diodala. Izan ere, oso erakargarria egin zitzaidan 2016an argitaratu zuen liburuaren izenburua (English Nouns. The Ecology of Nominalization[1]), eta are erakargarriago liburuaren aurkezpena:
ยซUsing extensive data from the Corpus of Contemporary American English, this groundbreaking book shows that the syntactic patterns in which English nominalizations can be found and the range of possible readings they can express are very different from what has been claimed in past theoretical treatment and, therefore, that previous treatments cannot be correct. Lieber argues that the relationship between form and meaning in the nominalization processes of English is virtually never one-to-one, but rather forms a complex web that can be likened to a derivational ecosystem. Using the Lexical Semantic Framework (LSF), she develops an analysis that captures the interrelatedness and context dependence of nominal readings and suggests that the key to the behavior of nominalizations is that their underlying semantic representations are underspecified in specific ways and that their ultimate interpretation must be fixed in context using processes available within LSF.ยป
Lieber-ek zalantzan jartzen ditu morfologia lexikoan tradizionalki erabilitako eratorpen-paradigmak, forma morfologikoak eta eratorrien esanahiak lotzen dituztenak. Morfologia lexikoaren oinarria den eratorpen-paradigmaren arabera, ohikoena dateke formen eta esanahien arteko harremana biunibokoa izatea, eta oso ezohikoa dateke hainbat forma egotea esanahi bakarrerako edota hainbat esanahi egotea forma bakarrerako. CCAE corpusean oinarritutako ikerketetatik abiatuta, ondorioztatzen du horren urrun dagoela formaren eta interpretazioaren arteko harremana aurreikusi bezalakoa izatetik, ezen eratorpen-paradigmaren kontzeptua bera zalantzan jarri behar baita. Hartara, formaren eta esanahiaren arteko harremana konplexua denez, nominalizazioa eratorpen-ekosistema modura irudikatzea proposatzen du.
Ekosistemaren metaforan, tipo morfologikoak (askotariko atzizkiak, ร atzizkia edo bihurketa) bizidunen antzekoak lirateke eta, esanahiak (egilea, kokapena), aldiz, habitat edo txoko ekologikoen antzekoak. Ildo horretatik, atzizki bakoitzak txoko semantiko bat edo gehiago bete lezake, eta zenbait tipo morfologiko bizi litezke batera zenbait txoko semantikotan. Zenbait txoko semantikok oso populazio murritza izango lukete, eta atzizki bakarrak edo tipo morfologiko batek ere ez luke emango txoko horren esanahia. Edozein kasutan ere, ekosistemak betetzen dituzten bizidunak bezala, tipo morfologikoak ere elkarrekiko menpekotasuna duten sistema konplexutzat hartu beharko lirateke.
Eratorpen-ekosistema hori irudikatzeko, CCAV corpusetik ateratako adibideak erabiltzen ditu, eta atzizkiz atzizki doa erakusten askotariko esanahiak ematen dituztela, alegia, aurreikusitakoak baino askoz ere โtxoko ekologikoโ gehiago betetzen dituztela. Adibide bat ekarriko dut hona, kontzeptua ulergarriago egiteko:
Affix
Reading
Word
Example in context
ation
event
invasion
Washington Monthy 2004: The administrationโs invasion of Iraq seems to have given bin Laden a historic gift.
result
assassination
PBS_NewsHour 2009: Syrian agents are suspected in the assassination.
agent
administration
Associated Press 2012: Theadministration denied speculation that the sessions were moved for security reasons.
instrument
decoration
Country Living 2007: Rather than being painted by hand, the decoration was likely a decal outlined with hand coloring.
inanimate patient
acquisition
Inc. 1996: So Smith is shopping for an acquisition.
location
exhibition
Magazine Antiques 2000: This too is now in the Victoria and Albert Museum, which also owns a tazza by Deck entitled La Bella Marguerite bought at the exhibition.
path
continuation
Adolescence 2005: Figure 2 shows the results for the female adolescents, and again we use the frequency of delinquency in late adolescence to study the continuation of the different trajectories.
Atzizki bakoitzak sortutako eratorriek izan ditzaketen interpretazioak ez ezik, alegia, biztanle batek bete ditzakeen txoko semantikoak ez ezik, txoko bakoitzak izan ditzakeen biztanleak biltzen ditu, mapa moduko batean. Liever-ek inhabitant erabiltzen du atzizkien metafora modura, eta habitat eta semantic niche metaforak erabiltzen ditu esanahi edo interpretazioei erreferentzia egiteko. Adibide gutxi batzuk baino ez ditugu ekarriko hona, erakusteko txoko semantiko batzuk oso populatuta daudela eta beste batzuek oso biztanle gutxi dituztela. Bestalde, aukeratutako adibideetan ikus daitekeen bezala, txoko semantiko batzuek berariazko biztanleak badituzte ere, beste txoko semantiko batzuk berariazkoak ez diren denetariko biztanleek betetzen dituzte. Beltzez nabarmenduta ageri dira esanahi jakin baterako berariazkotzat har daitezkeen atzizkiak.
Haren analisiaren bidez, agerian uzten du azterketa teorikoek aurreikusitako eratorpenaren paradigmek benetako erabileraren zati bat deskribatzen dutela, baina tipo morfologiko guztien mugak gainditzen dituztela corpusetatik erauzitako adibideek. Zenbait tipo morfologikok lehen mailako irakurketa batzuk partekatzen dituzte, eta elkarrengandik bereizten dira beste batzuetan. Adibidez, agente/esperimentatzaile izen-sortzaileak diren zenbait atzizkik tresna-izenen sortzaileak ere badira, baina -ist atzizkiak ez du inoiz ematen tresna-izenik. Izen abstraktuen sortzaileak diren atzizki gehienek talde-izenak sortzeko bigarren erabilera ere badute, baina –ness atzizkiak ez du inoiz ematen horrelako irakurketarik. Atzizki ugarik sor ditzakete paziente bizigabeen izenak baita kokapen-izenak ere, baina atzizki baterako ere ez da berariazko funtzioa halako izenak sortzea. โSinesmen-sistemaโ adierazteko erabiltzen den atzizki bakarra –ism da, baina atzizki hori polisemikoa da eta beste esanahi batzuk dituzten eratorriak ere sortu ditu: โjokaeraโ (absenteeism), โhizkera-moduakโ (colloquialism) edo โgaixotasun motaโ (alcoholism). Liever-ek ateratzen duen ondorioa da forma morfologikoen eta esanahien arteko askotariko harremanak gertatzea dela norma eta ez salbuespena.
Oso azterketa sakona da, eta gogoeta pausatua eskatzen du horren ertz guztiak ondo ulertzera heltzeko. Nolanahi ere, uste dut kontuan hartzeko ondorio batzuk atera daitezkeela lehen hurbilketa batean.
Hasteko, euskararen garapen lexiko-diskurtsiboaren jomuga hobeto irudikatzen laguntzen digu azterketa honek. Izan ere, ondo garatutako hizkuntzetan eratorpenaren emaitza ez bada forma bat = esanahi bat modukoa, eratorpen-paradigmek aurreikusten zuten bezala, euskararen garapenaren jomuga ere ez da izango halako paradigma bat, baizik eta web konplexu bat, Liever-ek eratorpen-ekosistema modura irudikatzen duena. Hortaz, euskararen garapen lexiko-diskurtsiborako oztopo izan liteke hitz eratorri batzuk okertzat hartzea euskararen eratorpen-paradigma teorikoaren aurreikuspenekin ondo egokitzen ez direlako. Ondo aztertu beharko lirateke betetzen dituzten txoko semantikoak eta azpian dauden motibazioak, sortutako eratorriak itsu-itsuan baztertu gabe.
Bestalde, tipo morfologikoak txoko semantikoen biztanletzat hartu beharrean, agian espezietzat hartu beharko lirateke, eta sortzen duten izen bakoitza biztanletzat. Izan ere, espezie bateko elementu batzuek betetzen dute txoko semantiko jakin bat, eta ez espezieko elementu guztiek. Gainera, txoko semantiko jakin batean espezie autoktonoen eta kanpotik etorritako espezieen arteko bizikidetza gertatzen da, eta espezie desberdinen arteko harremanak ere hartu behar dira kontuan, ekosistemaren funtzionamendua bere osotasunean deskribatuko badugu[2]. Izan ere, mailegatutako hitz eratorriekin batera jatorrizko hizkuntzaren sistema polisemikoaren konplexutasuna ere ekartzen dugu euskarara: absentismo, kolokialismo, alkoholismo… Gainera, gerta daiteke mailegu horietako batek txoko semantiko baten beharra asetzea, eta hori dela eta euskararen hitz-eraketarako sistema ez aktibatzea, adibidez, alkoholismo maileguak betetzen duen txokorako ez sortzea #alkoholzaletasun edo #alkohol-menpekotasun. Baina beste kasu batzuetan, gerta daiteke mailegua ez ezik, euskal hitz eratorria ere sortzea txoko semantiko berean erabiltzeko, edo hurbileko beste txoko semantiko batzuetarako: ebaluazio / ebaluaketa; konposizio / osaera. Gai konplexua da mailegutzaren eta hitz-eraketaren arteko harremanarena, baina kontuan hartu beharrekoa. Hortaz, saiatuko gara beste artikuluren batean garatzen.
Hizkuntza eranskarien ezaugarritzat hartu ohi da flexio-atzizkien eta esanahien arteko harremana estuagoa izatea hizkuntza flexiboetan baino: por preposizioa vs -k, -tik, -gatik, -gandik. Zenbait atzizki eratorle ere, estuki lotuta daude esanahi jakin batekin, adibidez, –keria atzizkiak beti ematen ditu kualitate gaitzetsiak adierazten dituzten izenak (alferkeria, erokeria, zerrikeria, indarkeria…) baina, beste atzizki batzuk, aldiz, askoz ere txoko semantiko gehiagotan hedatuta daude, esate baterako, –goa atzizkia: artzaingoa โofizioaโ, ikuslegoa โkolektiboaโ, adiskidegoa โkualitateaโ, zabalgoa โneurriaโ, edangoa โlekuaโ[3]. Areago, atzizki batzuek kategoria desberdinetako oinarriei lotzen zaizkie, eta askotariko txoko ekologikoak betetzen dituzte. Adibidez, –era atzizkia adjektiboei lotzen zaienean, dimentsioa adierazten duten izen abstraktuak sortzen ditu: luzera, zabalera, sakonera… Aditzei lotzen zaienean, aldiz, (-era /-kera), โgertaeraโ (etorrera, igoera, joera…) edo โmoduaโ (orrazkera, idazkera, jarrera…) esanahi paradigmatikoak betetzen ditu. Hala ere, zenbait eratorrik txoko semantiko ugaritan barneratzen dira: sarrera eta irteera โlekuaโ, (kontzerturako) sarrera โobjektuaโ, (artikuluaren) sarrera โobjektuaren atalaโ, (hiztegiko) sarrera โobjektuaren atalaโ.
Txoko semantiko beraren barruan ere denominazio-behar xeheagoak daudenean, oinarri bera erabili eta atzizki desberdinekin konbina daiteke, eratorpen-paradigma teorikoetatik urrunduta ere. Adibide ezagunak dira idatzi aditzetik eratorritako idazle eta idazkari egile-izenak, behar semantikoek bultzatuta sortu direnak nahiz eta โ(k)ari atzizkiaren ohiko jokaera den izen kategoriako oinarriekin konbinatzea. Areago, -le/-tzaile askotan atzizki beraren halomorfotzat hartzen badira ere, esanahi desberdineko izenak ematen dituzte eskat oinarritik abiatta: eskale eta eskatzaile. Garbi dago horiek guztiek ez dutela esanahi konposizionalik, eta horien esanahia esperientzia linguistikoaren bitartez ikasten dugula. รabardura horiek harmonizatzen joatea izan beharko litzateke hiztegien eginkizuna, eta ez eratorri batzuei ezikusia egitea, edota gaitzestea. Adibide bat emateagatik, nire intuizioaren arabera erabilera eta erabilpen รฑabardura semantikoren bat duten izen eratorriak dira, baina Euskaltzaindiaren Hiztegiak (EH) erabilpen sarreratik zuzenean bideratzen gaitu erabilera sarrera polisemikora: ยซerabilera iz. Erabiltzea; erabiltzeko moduaยป. Ereduzko Prosa Gaur corpusean oinarritutako Egungo Euskararen Hiztegiak (EEH), aldiz, bi sarrera bereizten ditu:
erabilera ( ) 1 iz erabiltzea, eskuarki erabiltzeko modua. ik erabilketa; erabilbide. erabilpen ( ) 1 iz erabiltzea. ik erabilketa; erabilera.
Hortaz, EEHren arabera, erabilpen erabil liteke โgertaeraโ adierazteko eta, erabilera, aldiz, polisemikoa da, eta EHk jasotzen dituen bi adierak ditu. EEHren informazio hori EHkoa baino hobeto uztartzen da Garaterm corpus akademikotik atera ditzakegun datuekin: erabilera 7.133 agerraldi (% 79,48); erabilpen 1.842 agerraldi (% 20,52). EEHk jasotzen duen erabilketa sarrerak, aldiz, 7 agerraldi baino ez ditu Garaterm corpus osoan, eta erabilpen lemarekin alderatuta, % 0,38 baino ez dira agerraldi horiek. EPG corpusean ere erabilpen lemak 360 agerraldi ditu (% 98,4) eta erabilketa lemak, aldiz, 6 agerraldi (% 1,6). Bazterrekotzat har liteke, beraz, erabilketa eratorria, eta motibazio semantiko edo pragmatiko berezirik aurkitu ezean, alde batera utz liteke hiztegiak osatzeko orduan.
Luzeegi geratzen ari den artikulu hau ezin dut bukatutzat eman, ordea, erregistroen ikuspuntua gaineratu gabe. Lieber-ek ematen dituen adibide gehienak komunikabideetako testuetatik aterata daude eta, nire iritziz, eratorpen-ekosistemaz hitz egin beharrean, eratorpen-ekosistemez hitz egin beharko litzateke, pluralean, erabilera-eremuak eta erregistroak kontuan hartuz gero. Izan ere, hizkuntzaren erabilera orokorrak ez ezik erabilera espezializatuak kontuan hartuz gero, maila batean edo bestean definitutako espezialitate-alorrek eratorpen-ekosistema bereiziak osatzen dituztela ย pentsatu behar dugu. Espezialitate-alor bakoitza ekosistema bat litzateke, eta barruan txoko semantiko batzuk lituzke espezie morfologiko desberdinek beteko lituzketenak. Espezie desberdinetako bizidunak (eratorri autoktonoak, maileguak) ez dira elkarrekiko independente, eta espezialitate-alorreko ekosistemaren barruan antolatzen dira. Hartara, elementu batzuk beste ekosistema batzuetan bezalakoak izango dira, baina beste batzuk bereizi egingo dira beste ekosistemetatik. Atzizkiei begiratuz gero, hainbat hizkuntzalarik[4][5][6] aldarrikatu duten atzizkien banaketa morfopragmatikora eramaten gaitu gogoeta-ildo honek. Gaia aspaldian tratatu nuen blog honetan Hiztegi espezializatua eta morfopragmatika artikuluan.
Izen eratorri jakin batzuen erabileraren azterketa baliatuz saiatuko naiz erakusten semantikak ez ezik pragmatikak ere parte hartzen duela nominalizazioaren ekologian. Demagun erauzi aditzetik eratorritako erauzketa gertaera-izena. Hainbat espezialitate-alorretan erabiltzen dela ikus dezakegu Garaterm corpusean. Hona hemen banaketa, oso erabilera murritza duten alorrak baztertuta:
Eremua
Agerraldi kopurua
Kimika
674
Zientzia Teknologikoak
222
Biziaren Zientziak
119
Fisika
61
Osasun Zientziak
49
Matematika
21
Hizkuntzaren Zientziak
15
Alor batzuetan, โerauzten denakโ ez du lotura zuzenik erauzi aditzarekin, adibidez, hizkuntzalaritzan termino-hautagaiak edota bestelako hizkuntza-elementuak erauzten dira, baina beste alor batzuetan โerauzten den horiโ adierazteko, erauzkin edo erauzi erabiltzen da, alegia, emaitza-izen konkretuak sortzen espezializatuta dagoen –kin atzizkiaren bidezko eratorria, edo ร atzizkiaren bidezko bihurketa. Hiztegi gehienetan dago jasota erauzi aditza, baina ez erauzi izena ez eta erauzkin izena ere. Salbuespena dira Elhuyar Hiztegiak eta Elhuyarren ZT Hiztegia. Hiztegi horietan erauzkin baino ez dago jasota, eta Kim. eremu-marka darama. Hain zuzen ere, kontsulta bat egin zidaten duela gutxi fakultateko kide batzuek kimika alorrean idazten ari ziren doktoretza-tesi baten harira: itzultzaile neuronalek eta hiztegiek erauzkin proposatzen bazieten ere, beren intuizioaren arabera, erauzi izena zen nagusiki erabiltzen zena kimikaren alorrean. Garaterm corpusera jotzen badugu, berehala ikusiko dugu erauzkin izena baino ez dela ageri Biziaren Zientzietan eta Osasun Zientzietan. Kimikan eta Zientzia Teknologikoen barruan txertatu dagoen Ingeniaritza Kimikoan, aldiz, bi izenak ageri badira ere, erauzi izena nagusitzen da. Areago, erauzi izen modura ez ezik, fase izenaren modifikatzaile modura (fase erauzia) erabilita ere ageri da zenbait testuingurutan. Garbi dago erauzkin izena ezinezkoa dela beste izen baten modifikatzaile modura.
Hautatutako peptido proteotipiko guztiak erauzkinosoaren liseriketa-triptikoan monitorizatu ziren. (Biziaren Zientziak)
Epitelioen erauzkin gordinak aztertzen zirenean, hormonak parakrino eta entzimekin nahastuta agertzen ziren. (Osasun Zientziak)
Behin xiringa prest zegoela, analitoak 25 mL DCM-tan eluitzen ziren eta lortutako erauzia Turbovap LV Evaporator-aren bidez lurruntzen zen guztiz, N2fluxu arin bat erabiliz. (Kimika)
Lurrundu ostean saiodiak berriro pisatu eta 4 mL tetrakloroetilenotan birdisolbatu ziren. Erauziak IR bidez analizatu ziren. (Kimika)
Ekipo baten bi faseak nahastu eta bereizi ondoren, fase findua hurrengo ekipora sartzen da elikadura gisa, eta fase erauzia kanporatu egiten da. (Ingeniaritza Kimikoa)
Atzizki ageriak dituzten aditzetiko izenak detektatzen errazagoak dira ร atzizkiaren bidezko bihurketak baino, baina garrantzitsua da horiek ere deskribatzea garapen lexiko-diskurtsiboaren emaitza desiragarriak eta zaindu beharrekoak baitira. Hizkuntzalarion eta hiztegigileen eginkizuna da nominalizazioaren ekosistema konplexuen โbioaniztasunaโ zaintzea eta sustatzea. Horretarako, irizpide semantiko eta pragmatikoak aintzat hartzen dituzten eta corpus esangarrietan oinarritzen diren deskripzio xeheak egin behar dira, eta hiztegien helburua izan behar da halako irizpideak erabiliz hurbileko aldakiak harmonizatzen joatea[7].
[1] Lieber, Rochelle (2016) English Nouns. The Ecology of Nominalization. Cambridge University Press.
[2] Hacken, Puis ten & Panocovรก, Renรกta (arg.) (2020) The interaction of borrowing and word formation. Edinburgh University Press.
[3] Azkarate, Miren (1991) UPV/EHUko Irakaskuntza Proiektua. Argitaratu gabea.
[4] Gallegos, Alfonso (2003). Nominalizaciรณn y registro tรฉcnico. Algunas relaciones entremorfopragmรกtica, tradiciones discursivas y desarrollo de la lengua en espaรฑol. Doktoretza-tesia, Albert-Ludwigs-Universitรคt.
[5] Guz, Wojciech (2009): โEnglish Affixal Nominalizations Across Language Registersโ, Poznaล Studies in Contemporary Linguistics 45(4), 461โ485.
[6] San Martin, Itziar; Ezeiza, Joseba; Zabal, Igone a (2010): โAditzetiko izenak erregistro bereizle gisa: corpus espezializatu baten azterketa morfopragmatikoaโ, InXabier Alberdi & Pello Salaburu (arg.).ย Ugarteburu Terminologia Jardunaldiak. Euskararen garapena esparru akademikoetan, Bilbo: EHUko Argitalpen Zerbitzua.
[7] Zabala, Igone(2021). โEuskaltzaindiaren Hiztegiaren ekarpena lexiko espezializatuaren eta ez-espezializatuaren harmonizazioanโ. In Andres Urrutia (arg.). Arantzazutik mundu zabalera. Euskararen normatibizazioa: 1968-2018. IKER 40, 285-299. Bilbo-Madrid-Frankfurt: Euskaltzaindia-Iberoamericana Vervuert.
Han nago ni, sofan botata, gauero moduan, edozein serie ikusten. Begiak zabalik mantentzeko apenas dut indarrik, baina, azkenerako Upright telesailaren bigarren denboraldia aukeratu dut gaurkoan. Filminen jarri dute. Eta spoiler gehiegirik egin gabe, lehenengo denboraldia luzaz hobea da. Baina behin ikusten hasitaโฆ
Filminek, bere on eta txarrekin, orain gutxi arte katalanez eta espainolez baino ez zituen azpidatziak. Beraz, aukera bakarra izan dut bigarren horiek hautatzea zerbait harrapatu nahi badut (gogoratu: sofan, gauez, erdi loโฆ).
Eta halako batean, ziup, esnatzeraino harritu nauen zerbait pasa da: bi pertsonaia nagusien elkarrizketak alarma guztiak piztu ditu. Tira, horrek eta ziztu bizian pasa den itzulpenak ere bai. “Ni izan ote naiz?”, pentsatu dut. Eta atzera egin dut agintearekin, rewind. Ez, ez nenbilen oker, itzulpenak bazuen bitxitik, eta ziur, buruhauste baten ondoriotik asko ere bai. Horrelaxe esan du aktoreetako batek Australiako ingelesean:
Yeah, you know, school is bullshit anyway, like โMobydick is not just a whaleโ. No fucking dick. No just a dick either.
Boom! Horratx hainbeste gustatzen zaizkigun hitz-jolas horietako bat. Melvillen eleberriak ez du, antza, protagonista sobera motibatzen. Are, eskola-porrota justifikatzeko ez ezik, sistema osoari rude-ki kritika egiteko ere baliatu du Meg-en roletik ari denak. Baina jolas horrek baino gehiago, harritu egin nauena, zera da, itzulpena/egokitzapena. Prest?
Sรญ. Pero igualmente, estudiar es una chorrada. Te sueltan โLo del quijote no eran molinosโ. No jodas. Ni tampoco una mancha.
Klasiko kontua, beraz. Ez nuke sartu nahiko itzultzailearen jarduna epaitzera. Egokiagoa edo okerragoa, esango nuke lan zaila izan zuela, eta proposatutakoa ez dela inondik inora disparate bat. Kontrara, ariketa bat proposatzera natorkizue. Nondik joko zenukete zuek? Nola uztartu kulturkeria bat hizkera kaletarrarekin?
Hainbat bide irekitzea okurritzen zait niri:
Jatorrizkoaren garaikide bat bilatzea: hots, XIX. mendera jo beharko genuke.
โGernikako arbola ez da arbola bat bakarrikโ. Ez putza. Ia arbolarik ere ez da.*
Gaixo dagoen kontu horrengatik diotโฆ Baina azaldu behar badut, grazia gutxi.
Euskal literatura klasiko eta kanonikoaren artean bilatu, jokatzeko adina ematen duena topatu arte:
โKresala ez da soilik eleberri batโ. Ez putza. Ez da puzker bat ere.**
Haizeen kontu horrekin hasitaโฆ ย Baina, hemen zalantza, zein literatur lanek izango luke Moby Dick eta On Kixoteren efektu bera? Etxepareren Linguae-k, Axularren Gero-k? Haur besoetakoa txertatzea politikoki ez litzateke zuzenegia, ezta?
Hoskidetasuna errespetatzea: literatur erreferentzia mantendu, eta errima soil bat egitea.
โMoby Dick ez da balea bat bakarrikโ. Ez putza. Ez balea, ezta potrorik (ere).***
Kasu honetan, berriz, elementu falikoa galtzen da.
Hitz jokoa errespetatzea: Bai horixe, badakizueโฆ zakilak, buztanak, faloak, pitilinakโฆ erabilita eta bestelako genitalak, jakina. Kasu, aluak izan baitezake kutsu negatiboa.
โMakilakixki ez da soilik ipuin batโ. Ez putza. Makila bat bakarrik ere ez.****
Eta interpretazio librera utziko genuke hemen makilaren adiera.
Tira. Unibertsitateko garaietako klaseak ekarri dizkit burura ariketak. Orduak eman genitzakeen gai bati bueltaka, eta erantzun bakar bat aurkitu beharrean, zalantzaz josirik itzultzen ginen etxera, edo, onenean, poteatzera.
Horixe, bada. Hortxe luzatzen dizuet proposamena. Zeintzuk dira gure Moby Dickak eta zakilak?
Aiora Jakak idatzitako ยซ”Garrantzi”-ren garrantziazยป artikuluaren ildotik, zer aurkituko dugun jakin arren, behin eta berriz azalpen eske hiztegira eramaten gaituzten hitzei helduko diet gaur. Bada, nire kasuan, “ordena” da horietako bat.
Iรฑigo Roquek itzulitako Gauzen ordena naturala eleberriaren izenburua oximoron bat iruditu izan zait beti. Izan ere, nire buruan, “ordena” ez da hitz batere naturala.
Gure inguruan โa itsatsia jateko dugun joeragatik izango da, akaso. Berandutxo ikasi genuen barra-barra esaten genituen egi, anai, atton ta gauz haiek denak โa bat behar zutela bukaeran. Eta jakin genuenean ere, txorakeri galanta iruditu zitzaigun, hitza hondatzea, arau logikoa haustea.
Gehiago edo gutxiago kostata, barneratu ditut gehientsuenak. Hala ere, zerbait “ordenan” jarri behar dudan bakoitzean, kalanbre bat sentitzen dut buruan, hainbesterainokoa, ezen, ez batean eta ez bitan, azkenean gauzak “hurrenkeran” uztera iritsi bainaiz. #Daitort
Hala ere, -a itsatsien komeriak arintzeko, eman ziguten zeri eutsi, โa hura noiz jarri asmatzeko trikimailu edo logika berri bat; erdaretara jotzea, alegia. Hitzak erdaraz โa bazeraman, euskaraz ere bai. Eta hala ibili izan naiz, tarteka, -a haren bila.
Latineko ordo, ordinis hitza omen dago jatorrian.
Ingelesez, order eman du.
Frantsesez eta katalanez, ordre.
Orain arte, a-ren arrastorik ez.
Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoan oraindik ez dago berariazko sarrerarik. “Ordu” sarreran egiten zaio aipamen ordo-ri, baina ez diote funts handirik ikusten proposamen hari:
Schuchardten ustez, lat. ordo, -inis โhurrenkeraโ da hitzaren jatorri formala, baina lat. hora-ri hartu omen zion esanahia: โin zer ordu da? setzt ordu zwar dem Laut nach das lat. ordo fort, dem Sinne nach aber horaโ (1922a: 69). Proposamen honek bi arazo nagusi ditu: esanahi aldaketarena, batetik, eta lat. ordo nominatiboa, ez akusatiboa, jatorri moduan proposatzea, bestetik. Horretaz gain, orde eta ordu batera aztertzen ditu Schuchardtek (1893b: 336), lehenak ordena espaziala eta bigarrenak ordena tenporala adierazten dutela esanez.
Egungo Euskararen Hiztegian “orden” jasota badator, baina gutxi erabiltzen dela dioen oharrarekin. Euskaltzaindiaren Hiztegian “ordena” aipatzen da bakar-bakarrik. Beraz, Orotariko Euskal Hiztegiak dioenarekin bizi behar; hau da, tradiziozko hitza delako eta literaturan (Bizkaian izan ezik) hala jasoa dagoelako erabili behar dugula “ordena” โa eta guzti. Oraingo honetan, tradizioa gailentzen zaio logikak sortu ohi dizkigun arauei. Tradizioa nondik datorren, bota hemen zuen hipotesiak, txukun-txukun, ordenean. Erantzunik bada, kontatuko dizuet hurrenean.
Jon Miranderen Nil igitur mors est poemaren gaztelaniazko itzulpena hizpide hartuta, hasi nintzen artikuluxka hau idazten. Baina honen aurreko artikuluaren dokumentazio lanean ari nintzela, erabat desbideratu nintzen, eta Lukrezioren jatorrizkoaren gaztelaniazko itzulpenetara lerratu nintzen (nire desbiderapen eta digresiorako joera ez oso ohikoak eramanda), eta bereziki Marchena Abatearenari eskaini nion komentario bat edo beste. Beraz, ziaboga eginda, banator hasierako puntura.
Gaurko ibilbidea, beraz, poesiaren itzulpenari buruzko oinarrizko betebehar batzuk aipatuz hasiko da, eta irakurleari utziko diot Miranderen poema horren gaztelaniazko itzulpenari buruz โFelipe Juaristirena da itzulpenaโ bere ondorioak atera ditzan.
Hasteko, egin diezaiodan leku pixka bat Adimen Artifizialari (hola, letra larri eta guzti), naturala flakotzen edo urritzen ari zaidan/gun garaian.
Honako galdera hau egin diot ChatGPTri, besteok ere โalferraren txokoaโ erabiltzen noizbait hasi beharko dugula pentsatuta:
ยฟQuรฉ me dices, amigo, sobre la traducciรณn de la poesรญa?
Txat bat denez, adiskide-jarreran mintzatu natzaio makinari. Eman dit bere erantzuna. Eta segidan honako mezu hau bidali diot:
La traducciรณn de la poesรญa.
Baina Adimen Artifizialak ez du erantzun bera ematen bietan, agian lehenbizikoan โadiskideโ deitu diodalako. Edo agian robotari norbaitek โmakinalegeโ pixka bat erakutsi diolako. Izan ere, orain dela egun batzuk eman zidan erantzuna ere ez zen berdina izan. Baina bai oso antzekoa, ez dakit makinak pixkanaka ikasi duen erantzun zehatzagoak edo sendoagoak ematen, ala berdintsu jarraitzen duen. Hura oso didaktikoa izan zen, eta sarrera orokor baten ondoren lau baldintza edo betebehar aipatzen zituen poesia itzultzeko:
โPoesia itzultzea lan konplexua da, hizkuntza batetik bestera hitz eta egitura gramatikalen transposizioa egiteaz gain, jatorrizkoaren berariazko รฑabardura eta konnotazio poetikoak atzeman eta transmititzea ere eskatzen duena.
โLaburbilduz, poesiaren itzulpena prozesu delikatua da, eta jatorrizko poesia idatzi zen hizkuntza, kultura eta testuinguru historikoa sakon ulertzea eskatzen du. Jarraibide orokor horiei jarraituz, jatorrizko poemaren esentzia eta edertasuna atzemango dituen itzulpen eraginkorra lor daiteke[1]โ.
Azpimarra nirea da, eta salbuespenak salbuespen, esan nezake funtsean ados naizela. Noski, abiapuntutzat hartzen badugu โpoesia, hain zuzen ere, itzulpenean galtzen denaโ dela, jai dugu. Oso definizio โpoetikoaโ, baina ez oso praktikoa. Betidanik itzuli da poesia, baina, geroxeago ikusiko dugunez, ez dago modu bakarra poesia itzultzeko.
Ondoriorik garrantzitsuena da itzulpenak โhizkuntza poetikoaโ behar duela: hizkuntza artistiko eta sormenezkoa.
Hona zer dioen honi guztiari buruz Fernando Garcรญa de la Bandak โTraducciรณn de poesรญa y traducciรณn poรฉticaโ artikuluan[2]:
Esan genezake itzulpen poetikoa dela poesia-itzulpen mota bat, xede hizkuntzaren sisteman nolabaiteko autonomiaz integratzeko modukoa izan nahi lukeena, eta, horrenbestez, sistema horren konbentzio formalekiko egokia dena erritmoari, neurriari eta, behar izanez gero, errimari dagozkion kontuetan, eta aldi berean ahalegintzen dena jatorrizko hizkuntzan sorkari poetiko gisa duen mailaren parekoa lortzen bai lexikoaren sotiltasunaren arloan bai adierazkortasunaren egokitasunean, hurbiltasunean, sormenean, iradokizun-ahalmenean, indarrean etab.
Itzulpen poetikoa, beraz, poesiaren itzulpen mota ugarietako moduetako bat baizik ez da, baina ez bakarra (cfr. Holmes 1970) ez eta, purismoak alde batera utzita, poesia-itzultzaile guztiek eta testu poetiko guztietan erdietsi nahi beharko luketen ideal bat: gauza jakina da autore batzuk, autore batzuen poema batzuk eta poesiaren egitura batzuk โerrima eta neurria, adibidezโ gogorragoak direla itzulpen poetikorako, eta zilegi dela itzultzaileak arazo horiei neurria hartu ondoren itzulpen ez-poetiko bat egitea erabakitzea, dela literala, prosazkoa, etab. (azpimarrak nireak dira).
Txatetik etorri zaigun erantzunean ikasi dugu poesia itzultzea โlan konplexuaโ dela, eta โprozesu delikatuaโ. Eta ikusi ditugu zein baldintza jartzen dituen prozesu delikatu hori ondo burutzeko: testua ulertzea, erritmoari eta metrikari eustea, kultur baliokidetasunak bilatzea eta poesia-hizkuntza erabiltzea. Bistan da AAk lan konplexua deitzen duen horren helburua โitzulpen poetikoaโ lortzea dela. Eta hala ere, esango nuke baldintza funtsezko bat falta dela, begi-bistakoa bada ere gogoraraztea komeni dena: jatorrizko hizkuntzan poema batek dioena (adierazten duena, iradokitzen duena, gogora ekartzen duena, konnotatzen duena) xede-hizkuntzan ematea.
Orain ikus dezagun nola betetzen diren baldintza horiek Nil igitur mors est poemaren itzulpenean:
1.- Testua ulertzea. Berez nahiko kriptikoa den arren, Mirandek berak eman zuen poema ulertzeko โgiltzaโ[3]. Itzultzaileak funtsean ulertu duela esan daiteke, nahiz eta baden irristadaren bat, aski nabarmena.
2.- Erritmoari eta metrikari eustea. Kontu honetan, bistan da itzultzaileak paso egin duela. Jatorrizkoan 5+4 silabako lerroak dira. Ez dago errimarik, baina hiru lehen ahapaldiek โtan hotsaz bukatzen dira. Eta Mirandek bere โgiltzanโ dio poema โla bukaera aho-zabalaz errematatu nahi izan duela poema. Horren trazarik ez dugu itzulpenean. Hori, Mirandek erritmoari ematen zion garrantzia kontuan izanda, aski larria iruditzen zait, besterik gabe paso egiteko. Alde batera utziko ditut jatorrizkoan ageri diren aliterazio nabarmenak, zeinen arrastorik itzulpenean aurkitzen ez den oso erraza.
3.- Kultur baliokidetasunak bilatzea. Kultur eremu orokor berdintsuan sortutako poesia denez, ez dut uste zailtasunik handienak hortik datozenik.
4.- Hizkuntza poetikoa erabiltzea. Bai, dudarik gabe Juaristiren itzulpenak betetzen du baldintza hori. Lortutako testua sar liteke gaztelaniaren hizkuntza poetikoaren sisteman.
5.- Baina itzulpenak ematen al du jatorrizkoak adierazten duena? Esango nuke gaztelaniazkoa askoz hizkera hanpatuagoa, hanpurutsuagoa eta โedertuagoaโ dela, jatorrizkoa โbere horretanโ itzuliz gero soilegi, trauskilegi edo sinpleegi iritzita edo.
Nik esango nuke itzultzaile-poetak bere sistema poetikoaren arabera berregin duela testua bere baitan, eta horren itzulpena eman duela. Eta hemen utziko dut kontua, azterketa sakonagoetan sartu gabe. Irakurleak bi testuak erantsita dituenez[4], erabaki beza nire inpresioa den ala berari ere hala iruditzen zaion.
[1] Orain artekoa ChatGPTk ingelesez edo gaztelaniaz eman didanaz elikatu dut elia, Elhuyarren itzulpen automatikoko tresna alegia, eta ohartu naiz makinek ederki ulertzen dutela elkar. Ukitu bat baizik ez diot egin behar izan eliak emandako itzulpenari. Hor goian dagoena eliaren itzulpena da, ez nirea.
[2] โTraducciรณn de poesรญa y traducciรณn poรฉticaโ, Fernando Garcรญa de la Banda, Universidad Complutense de Madrid.
Interpretazio-zerbitzua garestiegia dela esan izan digute askotan eta gure aurrekontua ikusitakoan eskuak burura eraman omen ditu batek baino gehiagok. Bada, Netflixek interpretazio-lanari eta oro har gure akrobaziei buruzko dokumental bat atera bitartean, pedagogia-lana egitea eta yoga eskoletara joatea tokatuko zaigu, pazientzia ez galtzeko.
Oro har, egia da interpretazio-lana ondo ordainduta dagoela. Ondo ordainduta baino, behar bezala ordainduta dagoela esango nuke nik, enkargu bakoitza prestatzen igarotzen dugun denbora kontuan hartuta. Sorpresa! Enkarguak aldez aurretik prestatzen ditugu, bai, askok besterik gabe jatorrizko hitzaldia entzun bezain pronto magia egiteko gai garela uste duten arren. Nik ez diet pertsona horiei ilusioa kendu nahi, niri ere asko gustatuko litzaidakeelako David Copperfield izatea, baina zoritxarrez honek ere trukoa dauka: interpretazio-lan bakoitzaren aurretik, orduak eta orduak (egunak, baita) pasatzen ditugu ikasten. Pena da, baina ez gara gai guztietan adituak, eta, hitzaldiak ondo jarraitu ahal izateko, aldez aurreko prestaketa-lan handia egitea da bide bakarra.
Ez dizuet gezurrik esango: jada urte batzuk daramatzat interprete-lanetan, eta, gai askotan adituak ez bagara ere, gure jakin-minari esker eta enkargu bakoitzerako egin behar izandako prestaketa-lan horri esker, ia-ia entziklopedia ibiltariak bihurtu garela esango nuke. Tira, ez gara Wikipedia, kuadrillako lagunek hala uste badute ere, baina egia da interpretazio-lanari esker gairik imajinaezinenen inguruko gauzak ere dakizkigula. Adibidez, ba al zenekiten Amerikako Estatu Batuetako sezesio-gerran, tropak kuartelera bajarik gabe itzultzen zirenean, arbel handi batean โ 0 killedโ idazten zutela (zero hildako) eta hortik datorrela gaur egun dena ondo dagoela esateko erabiltzen dugun โOKโ esaera?
Aldez aurreko prestaketa-lanaz ari garen honetan, guztiz logikoa dirudien baina oraindik bezero batzuei asko kostatzen zaien zerbait aipatu beharra dut: enkargu bat aldez aurretik prestatu ahal izateko, enkargu horren inguruko informazioa eman behar zaigu lehenbizi. Hizlari batzuei ahaztu egiten zaie, beste batzuei azken orduko adrenalina gustatzen zaie eta bi minutu lehenago pasatzen digute, beste batzuk ezer pasatzeko beldur dira konfidentzialtasuna dela-eta (guk beti diogu jasotako informazio guztiaren konfidentzialtasuna bermatzen dugula eta diskrezioz dihardugula)… Beraz, esan bezala, Sherlock Holmes-en pare ibiltzea tokatzen zaigu sarritan, dokumentazio faltaren aurrean guk geuk ikertu behar izaten baitugu, gure kabuz.
Prestaketa-lanaren ostean, lan egin behar dugun tokiraino joatea tokatzen da. Askotan Willy Fog-ek baino kilometro gehiago egiten ditugu eta baliteke kanpoan lo egin behar izatea (gehienetan gasolina, bidesariak eta hotela interpretearen poltsikotik ordaintzen dira). Horra hor, ba, garestiak ez garela ikusarazteko beste arrazoi bat.
Laburbilduz, irakurle maiteok: ez gara garestiak, profesional sakrifikatuak gara, beste asko bezalaxe. Gure lana maite dugu eta behar den guztia egiten dugu gure hizlariek eta entzuleek elkar uler dezaten, horrek egun bakarreko enkargu baterako astebete ikastea eta ehun kilometro egitea eskatzen badu ere. Ni ez naiz matematiketan aditua, baina kalkulu bat edo beste eginez gero, horrelako enkarguetarako merke ateratzen garela esango nuke nik. Merke, batzuetan Cirque du Soleil-eko akrobaten pare dabiltzan artistak izateko.
[OHARRA: Testu honek, autoironiaren mozorropean, txertatua du propaganda]
โKatalanaren hamar solas itzulezinโ du izenburua VilaWeben Jordi Badiak argitaratu zuen artikuluak, edo โDeu mots catalans intraduรฏblesโ, jatorrizko bertsioan. Tituluak promes egiten duen bezala, Badiak gaztelaniaz โeta agian, gehitzen dut nik, ezta bertze hizkuntza batzuetan ereโ ordain doirik ez duten hamar solas โhala nola caldre, feinada, pas edo plegar; zerrenda osoa ikusi nahi duenak irakur dezala artiluluaโ komentatzen ditu. Komentarioaren gibelean, diglosiaren kezka dago: hitz bereziak dira, eta arriskuan paratzen ditu espainolean, auzo hizkuntza indartsuan alegia, ordain zehatzik ez izateak.
Arriskuan egon ala ez, hizkuntza guzietan aurkitzen ditugu horrelako solasak: arruntak eta hiztun natiboek arrunt erabiliak, baina bertze hizkuntza batera bihurtu nahi dituen itzultzaileari buruhauste ederrak sortzeko gauza direnak. Horrelako hitz bat parafraseatuz hasten da, adibidez, Gregor von Rezzoriren Memoiren eines Antisemiten (Antisemita baten memoriak). Skutschno du izena lehen kapituluak, eta honela diote lehen lerroek:
โSkutschno alemanera itzultzen zaila den errusierazko hitza da. Gogaitze aspergarria baino gehiago da: huts existentzial bat, zeinaren zurrunbiloak sortzen baitu halako irrika zehaztugabe baina aldi berean biziki hertsagarri batโ.
โIrrikaโ idatzi dut, baina ez dakit asmatu dudan. Jatorrizkoan, eine unbestimmte aber heftig drรคngende Sehnsucht ikusten dugu, eta zalantza egiten dut โirrikaโ hitzak Sehnsucht horren esanahaia ongi harrapatzen duen, Sehnsucht ere itzultzen zailak diren eleen klubekoa baita. Marlene Dietrichek sarrera bat eskaini zion bere Das ABC meines Lebens (Nire biziaren alfabetoa) lanean, eta hasmentatik afera argi utzi zigun aktoreak: โBertze hizkuntzetan zehaztasun osoz aurkitzen ez dugun kontzeptuaโ. Eta ondotik: โSasiordezkoa da dena. Bi hitzen arteko lotura โโirrikatuโ [โSehnenโ] eta โadikzioaโ [โSuchtโ]โ ez da bertze inon gertatzenโ. Duden hiztegiaren arabera, Sehnsucht norbaitenganako edo zerbaitekiko desira sakon eta mingarria da.
Osagaiak zein diren azaldu digu Dietrichek, eta definizioa eman Dudenek. Euskarara nola ekarri da orain kontua, iduri bailuke Dietrichek emandako pisten eta Dudenen irakurritako definizioaren mugen barnean hainbat aukera direla posible. Zalantzak zalantza, goitian aipatu Rezzoriren testuan โirrikaโ utziko nuke, izenondoek ongi lagunduta betiere, baina bertze testuinguru batean diferente euskaratuko nuke. โHaben Sie dann Sehnsucht nach รsterreich?โ, galdegin dio Krista Fleischmannek Thomas Bernhardi, honi Mallorcan egin zion elkarrizketa luzean; eta, hor, agian โherriminaโ izan liteke ordain egokia: โBaduzu Austriarekiko herriminik?โ. Bertze adibide bat emate aldera, Hugo Bettauerren Die Stadt ohne Juden (Judurik gabeko hiria) nobelan, berriz, Lotte Spinederrek zera azaldu dio erbestera joan behar izan duen Leo Strakosch senargaiari, medikuak erraten duena erraten duela, berak badakiela โdass es nur meine Sehnsucht nach Dir ist, die mich schwach und krank machtโ โeta esaldia akaso โzureganako nahia dela ahuldu eta eritzen nauenaโ gisa eman litekeโ.
Adibideak aise biderkatzen ahal dira, Sehnsucht zaila baita itzultzen, ez, ordea, han-hemenka harrapatzen. Eta sasiordezko dietrichtarren eremutik atera ez garelako sentsazioa izanda ere, testu eta testuinguru bakoitzean ahalik eta ordain doiena hautatzen saiatu bertze erremediorik ez dugu. Zer egin, bertzenaz, berez itzulpena baino gehiago parafrasia eskatzen duten solasekin? Ikus dezagun bertze adibide bat: berriki, Argia aldizkarian Nosferatu filmaren gaineko erreportajea argitaratu du Santi Leonรฉ izeneko batek. โBertze munduko haize hormatuaโ du izenburua erreportajeak, eta, antza, Lotte Eisner kritikariari ebatsi dio esaldia Leonรฉk; izan ere, geroago aipu osoa dakar testuak, honela euskaratua: โEta gaur oraindik benetan sentitzen dugu, filma ikusten dugularik, bertze munduko haize hormatua dabilela irudi errealistetanโ. Alta bada, jatorrizko testura joz gero, hauxe aurkituko dugu: โUnd wirklich fรผhlen wir noch heute, wenn wir den Film sehen, dass โein frostiger Luftzug aus dem Jenseitsโ, wie Bรฉla Balรกzs es nennt, in den โnaturmรถglichen Bildernโ wehtโ. Hara! Alemanezko testua irakurrita, bi gauza deskubritu dugu: Leonรฉk Eisnerri lotsagabeki egotzi dion aipua ez dela benetan Eisnerrena, Bรฉla Balรกzs izeneko kritikari batena baizik, eta, oraindik larriagoa dena, naturmรถglich โnaturan gertatzen ahal dena, naturan posible denaโ bidegabeki errealista ziztrin batera murriztu duela eta, horrela, Nosferatu genero fantastikotik erauzi eta kasik Kammerspiel bat bihurtu duela. Agian itsuskeria horiek barkatzen ahalko genizkioke Leonรฉ delako horri, kontuan hartuta Argiako erreportajearen helburua ez zela Eisnerren liburua euskaratzea, film klasiko baten berri ematea baizik, eta akaso horregatik egileak ez zuela testua izen gehiegirekin zamatu edo bere burua hitz batekin katramilatu nahi izan; halere, horrelako gauzak egiten dituen morroi batek, bistan dena, neketan mereziko luke itzulpengintzari buruzko hau bezalako blog batean idaztea.
Itzulpen traketsak alde batera utzita, Skutschno, Sehnsucht, naturmรถglich eta ordain zehatzen faltan parafrasia eskatzen diguten solas guziek gogorarazten digute itzulpengintza ariketa zaila eta inperfektua dela. Marlene Dietrichek zorrotz ebatzi zuen kontua bere Alfabetoan: โBi hitzen arteko lotura โโirrikatuโ [โSehnenโ] eta โadikzioaโ [โSuchtโ]โ ez da bertze inon gertatzen. Horregatik iduritzen zait beti ez duela benetan Sehnsucht sentitzen sentsazio horri โNostalgiaโ edo โNostalgieโ deitzen dionakโ.
Nola ekarri xede-hizkuntzara jatorri-hizkuntzak bere-berezko duen kontzeptua? Are gehiago, sentitzen edo atzematen ahal dugu sentsazio bat, sentimendu bat, gure hizkuntzak hura izendatzeko kontzeptua eskas badu? Arratsalde batzuetan โigande arratsaldeetan batez ere, baina ez orduan bakarrikโ mingarriki estutzen nauen zera hori nostalgia ote da, edo Sehnsucht? Ez dakit; baina berriz heldu dela sumatzen hasia naizenez โeta artikulu hau neurrikoa dena baino gehiago luzatu dudala iduritzen zaidanezโ, hemen utzi eta banoa musika pixka bat aditzera. Rammstein, jakina. Sehnsucht diskoa: glรผcklich werde ich nirgendwoโฆ
31 eskutik 